Làng Nhân Cao có tên nôm là làng Ngói, nằm bên hữu ngạn sông Mã, được hình thành cách đây khoảng 600 năm, thuộc xã Thiệu Quang, tỉnh Thanh Hóa. Trải qua thăng trầm thời gian, biến ảo lịch sử, ngôi làng ấy đến nay vẫn còn lưu giữ được nhiều giá trị lịch sử, văn hóa truyền thống. Trong đó, “Múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ” vẫn được những “hạt nhân” văn nghệ ở làng gìn giữ, bảo tồn và phát huy trong niềm yêu thích, tự hào.

Buổi tập luyện của đội văn nghệ làng Nhân Cao, xã Thiệu Quang, tỉnh Thanh Hóa - Ảnh:TTV

Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia “Múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ” là loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian độc đáo, mang đậm màu sắc tín ngưỡng sông nước của người dân làng Nhân Cao. Vào mỗi lúc rảnh rỗi, các thành viên trong đội văn nghệ làng Nhân Cao lại tập trung tại Nhà văn hóa thôn để tập luyện, giao lưu văn nghệ. Đa phần các thành viên đội văn nghệ là những người cao tuổi nhưng giọng hát, điệu múa vẫn còn khá trong trẻo, mềm mại. Múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ ở làng Nhân Cao có từ bao giờ chẳng ai rõ, chỉ biết nó gắn liền với Lễ hội Ngư Võng Phường của làng. Trong lễ hội, làng tổ chức nhiều hoạt động, trò chơi, trò diễn dân gian như: Rước thuyền, đánh đu, chọi gà, đánh cờ người, múa lân... Đặc sắc nhất phải kể đến Múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ.

Nét độc đáo, đặc sắc trong nghệ thuật Múa đèn xếp chữ chính là sự kết hợp giữa hát Chèo chải cũng như các động tác múa để tạo nên tổ khúc múa đèn, trong đó hát Chèo chải gồm 4 bài là: hát Giáo chải, hát Múa quạt, hát Chèo thuyền, hát Giáo chân sào. Nội dung các bài hát ca ngợi công ơn Đức Thánh Cả và Thành hoàng làng cũng như thể hiện ước vọng của Nhân dân về một cuộc sống ấm no, bình an và hạnh phúc. Mỗi đội Múa đèn gồm 12 cô gái mặc trang phục giống nhau, bên trong mặc áo cánh trắng, váy màu đen dài đến gót chân, bên hông thắt khăn hồng, đầu vấn tóc tròn, chít khăn màu đỏ trên nền nhạc múa hát Giáo đèn: Kính trình làng nước/ Lẳng lặng mà nghe/ Chúng tôi giáo đèn/ Đèn tôi nay lưu truyền kế thế/ Thắp đèn lên chầu chực đế vương/ Thắp đèn lên rạng cả bốn phương/ Thế mới gọi đèn công đăng hỏa... Khi nhạc bắt đầu nổi lên, những cô gái trong đội Múa đèn sẽ đội lên đầu một đĩa đèn vừa hát, vừa múa và cuối cùng là xếp các chữ Nhất, Nhị, Tam, Tứ, Ngũ. Sau khi biểu diễn các chữ theo hình đã xếp, cả đội sẽ nằm xuống, lật người lăn kết thành bông hoa 5 cánh, rồi từ đó di chuyển thành một hàng ngang nhìn lên ban thờ, hai tay nâng đĩa đèn trên đầu xuống lạy tạ rồi rời sân khấu. Những động tác khéo léo, uyển chuyển của các thành viên khiến người xem thán phục.

Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Thủy (làng Nhân Cao, xã Thiệu Quang, tỉnh Thanh Hóa) cho biết: “Múa đèn xếp chữ yêu cầu người múa phải linh hoạt kết hợp nhiều kỹ năng, động tác để làm sao vừa giữ vững được đèn đội trên đầu, không làm cho nến bị tắt mà vẫn nhớ được vị trí, thực hiện các động tác múa, xếp chữ khác…”.

Đội văn nghệ làng Nhân Cao xã Thiệu Quang, tỉnh Thanh Hóa - Ảnh: Lê Hường

Bên cạnh điệu múa đèn đội đầu xếp chữ, tiết mục “Hát và múa chân sào” là tâm điểm của “Hát chèo chải cổ”. Xưa kia, trong Lễ hội Ngư Võng Phường, chèo chải được diễn ra thực tế trên sông Mã, còn chèo chải cạn sẽ tổ chức tại sân đình làng. Tiết mục hát múa chèo chải cạn chính là mô phỏng thực tế hoạt động chèo thuyền của người dân phường chèo Nhân Cao khi xưa.

Nhạc cụ sử dụng khá đơn giản gồm: Đàn, trống, đàn bầu, nhị, sáo... Thế nhưng, nhờ sự tài tình của các nghệ sĩ dân gian, các giai điệu vừa vui nhộn vừa độc đáo được tạo ra. “Múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ” cứ thế lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác và trở thành loại hình nghệ thuật âm nhạc dân gian mang đậm bản sắc địa phương, chỉ duy nhất có ở vùng đất Thiệu Quang hôm nay.

Điệu Múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ mang ý nghĩa ca ngợi ánh sáng của ngọn đèn soi đường cho tất cả mọi người thành đạt và chúc dân làng bình an, đoàn kết một lòng xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp. Mỗi bài hát, mỗi bước đi, động tác múa đều mô phỏng lại cuộc sống lao động của Nhân dân.

Không chỉ biểu diễn trong các dịp hội làng xã, hát Chèo chải, Múa đèn xếp chữ đã nhiều lần tham gia biểu diễn và đạt giải cao trong các hội diễn nghệ thuật quần chúng cấp tỉnh như: Giải Nhì tại Liên hoan Văn hóa các dân tộc Thanh Hóa lần thứ XIV năm 2012; giải A tại Liên hoan Văn hóa các dân tộc tỉnh Thanh Hóa lần thứ XVIII tuyên truyền cổ động chào mừng Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Thanh Hóa lần thứ XIX, nhiệm kỳ 2020-2025; giải A Liên hoan Văn hóa các dân tộc tỉnh Thanh Hoá lần thứ XIX, năm 2022... Đối với mỗi thành viên trong đội văn nghệ làng Nhân Cao, Múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ không chỉ để biểu diễn mà còn thể hiện trách nhiệm trong việc gìn giữ, bảo tồn vốn văn hóa quý giá của cha ông cho con cháu mai sau. Trăn trở lớn nhất của những người tâm huyết với “Múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ” chính là số thành viên trong đội văn nghệ làng Nhân Cao đa phần là người lớn tuổi. Những người biết sử dụng trống, đàn bầu, nhị, sáo... không nhiều. Các nghệ nhân cũng như thành viên trong đội văn nghệ thường xuyên vận động lớp trẻ học múa đèn, hát chèo chải song việc làm đó không dễ bởi những người yêu thích “Múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ” không nhiều.  

Múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ là nét văn hóa đặc sắc, lâu đời của Nhân dân ở làng Nhân Cao mang ý nghĩa phục vụ đời sống văn hóa tinh thần cho Nhân dân, gắn kết tình làng nghĩa xóm. Thế nhưng ít ai biết rằng, để di sản được gìn giữ đến ngày hôm nay là cả một quá trình đầy gian nan, thử thách của người dân nơi đây. Bởi từng có thời kỳ, từ năm 1954 đến năm 1976, múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ đã bị mai một, đứt quãng, không được tổ chức. Mãi đến năm 1977 mới được các nhà nghiên cứu văn hóa cùng các nghệ nhân trong làng sưu tầm, khôi phục và được hoạt động trở lại. Vinh dự, tự hào hơn khi múa đèn xếp chữ và hát chèo chải cổ ở xã Thiệu Quang đã được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Trong công cuộc đổi mới đất nước hôm nay, với trách nhiệm và niềm đam mê, những “nghệ sĩ nông dân” ở xã Thiệu Quang vẫn cần mẫn luyện rèn, trau dồi vốn liếng để tinh hoa nghệ thuật của ông, cha không bị mai một, để những giá trị văn hóa truyền thống luôn được bảo tồn, phát huy, làm phong phú thêm bản sắc văn hóa của dân tộc Việt Nam.

LÊ HƯỜNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 625, tháng 11-2025