Việc nâng tầm sản phẩm văn hóa truyền thống từ nghề đan lát và cách điệu để có thể làm quà tặng lưu niệm, vừa đem lại thu nhập cho người dân địa phương, vừa góp phần thúc đẩy du lịch nông thôn phát triển. Cùng với các sản phẩm quen thuộc như gùi, rổ, nong, nia... các nghệ nhân đã tìm cách đổi mới kỹ thuật đưa các sản phẩm đan lát có tính ứng dụng và thẩm mỹ cao, đến gần với khách du lịch.

Các sản phẩm đan lát có tính ứng dụng và thẩm mỹ cao phục vụ cho phát triển du lịch

Nghệ nhân Ưu tú Đinh Bi được biết đến là người có tài đan lát giỏi ở làng Kgiang (xã Tơ Tung). Ông là một trong số ít người trong làng đan được những chiếc gùi có hoạ tiết truyền thống. Bởi vậy, ngoài việc hằng ngày vẫn đang giữ nghề, điều mong mỏi nhất của ông là trao truyền cho thế hệ kế tiếp. 

Năm nay đã hơn 70 tuổi  nhưng ngày nào nghệ nhân Đinh Bi cũng ngồi bên hiên nhà cặm cụi đan những chiếc gùi, rổ, rá, bình hoa phục vụ nhu cầu sinh hoạt của gia đình và bán cho người dân hoặc khách du lịch. Mỗi chiếc gùi thường có 3 phần gồm: đế, thân gùi, dây đeo. Nguyên liệu để làm nên chiếc gùi đơn giản là cây lồ ô và cây mây.

Nghệ nhân Đinh Bi tâm tư: Mỗi chiếc gùi được hoàn thiện, yêu cầu người đan phải tỉ mỉ, kĩ thuật đan phải khéo léo. Gùi họa tiết thường khó và yêu cầu cao nên ít người biết làm. Vì thế, gùi họa tiết có giá thành cao hơn gùi thường, được nhiều người ưa chuộng. Để làm hoàn thiện một chiếc gùi họa tiết, phải mất hơn 20 ngày, giá bán khoảng 1.500.000 ngàn đồng/chiếc. Còn gùi thường thì giá dao động khoảng 300.000-600.000 ngàn đồng.

Nghệ nhân Hmễ (làng Bok Ayơl, xã Hà Ra) đan lát nan tre thủ công truyền thống tạo ra những chiếc túi xách thời trang mà du khách rất thích

Ngoài đan gùi, nghệ nhân Đinh Bi còn đan những chiếc bình hoa rất đẹp và tinh xảo. Đây là sản phẩm đan rất khó mà ít người có thể làm được bởi nó đòi hỏi sự công phu, tài hoa từ công đoạn chuốt dây mây thật mỏng, đều tay cho đến việc đan từng sợi với nhau để định hình sản phẩm. Phối hoạ tiết hoa văn trên bình hoa cũng là khâu khó đòi hỏi tay nghề điêu luyện và thành thục mới tạo nên cái hồn trên bình hoa. Người thợ lành nghề phải mất gần 10 ngày để tạo nên 1 chiếc bình hoa trang trí hoàn chỉnh, giá thành bán ra từ 800.000-1.000.000 đồng/chiếc tuỳ theo kích thước của sản phẩm.

Làng Ngơm Thung (xã Ia Pết cũ) vốn được biết đến là nơi gìn giữ và phát huy nghề đan lát truyền thống có thương hiệu của tỉnh Gia Lai. Trong số đó phải kể đến chú Hyoi và anh Rinh, những người có tay nghề cao nhất làng.

Tôi vô cùng ấn tượng khi được tận mắt chứng kiến chú Hyoi (sinh năm 1973) cặm cụi đan chiếc gùi ốp lưng độc đáo tại khuôn viên Bảo tàng tỉnh. Đây là sản phẩm mà chú tham gia “Cuộc thi nghề đan lát, dệt thổ cẩm và ẩm thực truyền thống tạo ra các sản phẩm phục vụ du lịch trên địa bàn tỉnh” do Sở VHTTDL Gia Lai tổ chức vào cuối tháng 4 vừa rồi.

Chú Hyoi chia sẻ: Gùi ốp lưng là vật dụng được đan 2 lớp, lớp trong giống như những chiếc gùi bình thường còn lớp ngoài được trang trí tỉ mỉ, độc đáo hơn. Mặt hàng này đòi hỏi phải có tay nghề cao và mất khá nhiều thời gian nên chỉ một số nghệ nhân có kinh nghiệm trong làng mới làm được. 

Ngoài đan gùi, nghệ nhân Đinh Bi còn đan những chiếc bình hoa rất đẹp và tinh xảo

Nguyên liệu chính là lồ ô được lấy từ khu vực xã Đak Sơ Mei và xã Chư Mom Ray(thuộc Kon Tum)... được chọn lựa kỹ đúng quy chuẩn khoảng 3 năm tuổi, không non cũng không quá già, có độ dẻo để dễ uốn cong tạo kiểu và thuận tiện trong quá trình xử lý. Lồ ô sau khi chặt về được phơi khô để tránh bị mối mọt. Sau khi chẻ nhỏ, chuốt sợi, nếu muốn tạo màu sắc thì mang đi nhuộm để khi đan tạo ra sản phẩm bắt mắt hơn. Đế gùi được làm từ gỗ nhàu, có độ bền chắc cao. Khó nhất trong quá trình hoàn thiện là công đoạn phối hoa văn đặc trưng mang bản sắc văn hóa dân tộc nhưng vẫn đảm bảo tính thẩm mỹ cao. Mỗi chiếc gùi ốp lưng sẽ mất khoảng 1 tháng để hoàn thiện, giá bán ra tầm 2 triệu đồng.

Với hơn 30 năm kinh nghiệm, chú Hyoi đã tạo ra nhiều sản phẩm từ những vật dụng thiết yếu dùng trong gia đình cho tới biến tấu thành những sản phẩm tinh xảo, đẹp mắt có tính ứng dụng cao được khách du lịch ưa chuộng mua về làm quà lưu niệm. Ngoài gùi 2 lớp, những sản phẩm gùi có nắp, gùi truyền thống... được đan với kích thước nhỏ gọn thích hợp trưng bày, trang trí làm đẹp không gian hiện nay được tiêu thụ không những trong tỉnh mà còn được khách các tỉnh thành khác đặt mua, góp phần tăng thêm thu nhập, nâng cao đời sống người dân làng Ngâm Thung.

Anh Rinh đã có 20 năm kinh nghiệm đan lát tạo nên những sản phẩm đẹp, chất lượng, được khách hàng ưa thích.

Anh Rinh (sinh năm 1985) là học trò và là cháu ruột của chú Hyoi. Tính đến thời điểm hiện tại, anh Rin đã có 20 năm kinh nghiệm đan lát tạo nên những sản phẩm đẹp, chất lượng và được khách hàng ưa thích. Anh là thế hệ trẻ tiêu biểu người đồng bào dân tộc thiểu số yêu nghề truyền thống của dân tộc, kế thừa và trao truyền lại cho thế hệ tiếp theo. Ngoài việc sống ổn định với nghề, anh còn thường xuyên tham gia các sự kiện văn hóa - du lịch của tỉnh, được mời đến truyền dạy tại các lớp tập huấn... Trong làng, nếu ai có nhu cầu học nghề anh đều tận tình chỉ dạy với tâm huyết và niềm đam mê chưa bao giờ vơi. 

Anh Rinh chia sẻ: Từ chỗ ban đầu chỉ biết đan những vật dụng đơn giản như: rổ, rá, gùi... dùng trong phạm vi gia đình, dần dần, anh đan được những sản phẩm khó hơn như: túi xách, lọ hoa. Cũng là gùi nhưng có nhiều loại, sử dụng cho những mục đích khác nhau, có thể là gùi chứa đồ, gùi lên rẫy, gùi đựng thực phẩm... Hiện nay, khi tay nghề ngày càng được nâng cao và thành thục hơn anh sẽ biến tấu ra những loại gùi phục vụ cho khách du lịch khi đến thăm Gia Lai mua về làm quà. Tuỳ vào kích thước và mẫu mã tạo ra mà giá thành dao động khác nhau. Về quy chuẩn đối với sản phẩm đan lát truyền thống, chiếc gùi (có nắp hoặc không có nắp) cao khoảng 40cm, miệng gùi có đường kính 23cm; gùi cách điệu làm lưu niệm (có nắp hoặc không có nắp) cao khoảng 25cm, có đế bằng gỗ có độ bền chắc nhưng nhẹ để dễ di chuyển. 

Những chiếc túi xách thời trang vô cùng đẹp mắt và độc đáo với kiểu dáng hiện đại cùng màu sắc được phối khéo léo là những sản phẩm được tạo ra từ các nghệ nhân đến từ làng Bok Ayơl (xã Hà Ra). 

Chú Hyoi cặm cụi đan chiếc gùi ốp lưng độc đáo và rất tinh xảo

Nghệ nhân Hmễ (làng Bok Ayơl, xã Hà Ra) bằng đôi tay điêu luyện của mình đã đan lát nan tre thủ công truyền thống. Ông Hmễ chia sẻ: So với đan gùi truyền thống thì để làm ra một chiếc túi như vậy mất nhiều thời gian hơn vì đòi hỏi sự tỉ mỉ, độ chính xác cao hơn do sự tinh xảo và phức tạp của sản phẩm. Cũng bởi sự tỉ mỉ, kỳ công, mà mỗi chiếc túi nan tre được bán với giá thành khá cao, từ 700.000 đến 800.000 đồng/chiếc. Thời trang và đẹp mắt, nên các sản phẩm này rất được du khách ưa thích. Tuy vậy với giá khá cao nên việc tìm đầu ra cho sản phẩm cũng là bài toán khó cho dân làng có thể ổn định tiếp tục theo và giữ nghề.

Điều thuận lợi là từ bản năng sẵn có, được truyền lại từ bao đời, người dân làng có sự tài hoa, tỉ mỉ và khéo tay. Vì vậy họ tiếp cận việc học nghề khá nhanh và rất linh hoạt, tinh tế trong khâu hoàn thiện sản phẩm. Bên cạnh tạo công ăn việc làm ổn định cho người dân, việc này còn góp phần gìn giữ và phát huy giá trị nghề truyền thống.

Việc nối nghiệp và trao truyền nghề truyền thống của dân tộc vẫn đang tiếp tục duy trì trong mỗi buôn làng người dân tộc thiểu số sinh sống lâu đời trên địa bàn tỉnh.

Bài và ảnh: VÕ THANH THẢO

Nguồn: Tạp chí VHNT số 622, tháng 10-2025