Trong Nghệ thuật điêu khắc Việt Nam thời Lý và thời Trần (thế kỷ XI- XIV), tác giả Tống Trung Tín có nêu ra các nhân vật Phật giáo tiêu biểu là tượng chư Phật nổi tiếng như các pho tượng A Di Đà chùa Phật Tích; A Di Đà chùa Hoàng Kim; tượng Phật tháp Chương Sơn; tượng Phật chùa Huỳnh Cung; phù điêu các chư thần là Tiên nữ (Apsara); Nhạc công thiên thần; Những nữ thần đầu người minh chim; Bát bộ Kim Cương; Hộ Pháp v.v. Nhưng các tài liệu thời Lý Trần mà tác giả nói đến ở đây đều thuộc đồ đá và gỗ mà chưa đề cập đến đồ gốm. Thông qua nguồn tài liệu về đồ gốm thời Lý Trần đã được nghiên cứu và công bố, bài viết này giới thiệu về hình tượng trẻ thơ: Những em bé của thế giới Cực lạc trên một số loại hình thuộc các dòng gốm men trắng, men hoa nâu, men lục và men ngọc.

*Ðồ gốm men trắng:

Trong sưu tập cổ vật An Biên (Hải Phòng) có một chiếc ấm gốm men trắng rạn thời Lý, thế kỷ XI-XIII, cao 21cm, đường kính miệng 4cm. Ấm tạo dáng hình quả dưa, miệng nhỏ, thân cao, đáy lõm để mộc. Ấm có vòi thẳng và quai hình dấu hỏi/hình khuyên, đặt đối xứng dọc theo khoảng chiều cao. Dọc thân ấm có cụm 3 đường chỉ chìm chia thành 8 múi như 8 cánh hoa, bên trong mỗi múi khắc chìm cành lá. Ðặc biệt trên một múi khắc chìm hình một trẻ thơ, mình trần, tay nắm cành dây lá. Chiếc ấm đã được xếp hạng Bảo vật quốc gia năm 2021 (ảnh 1).

*Ðồ gốm men hoa nâu:

Cuộc Triển lãm Văn minh sông Hồng tới Hà Nội phố của Hội cổ vật Thăng Long - Hà Nội, khai mạc ngày 8/10/2024 tại Bảo tàng Hà Nội đã giới thiệu nhiều cổ vật đẹp, lần đầu tiên đến với công chúng. Ðáng chú ý có chiếc thạp gốm thời Lý, của nhà sưu tập Vũ Quốc Hội, cao 45cm, đường kính miệng 26cm. Thạp dáng hình trụ, trên to phình, dưới thuôn nhỏ, miệng đứng, vai phình, đáy bằng không men. Gờ miệng và vai thạp chạm khắc 3 băng hoa văn: vòng tròn nhỏ giữa một băng cánh sen nổi, cánh to xen nhỏ và 4 tượng thú nhỏ, trông như loài chuột, đầu ngẩng, lưng cong, đuôi dài, đặt cách đều trên vai thạp. Trang trí trên thân thạp chia 2 phần: Phần trên theo phong cách “Hoa trắng nền nâu” chạm nổi băng hoa sen dây với những bông hoa nở thể hiện theo chiều bổ dọc, các cặp cánh đối xứng. Phần dưới theo phong cách “Hoa nâu nền trắng”. Trang trí ở đây là cảnh chạm nổi các hình trẻ thơ đùa nghịch dưới hồ sen với các gương mặt biểu cảm khác nhau trong bức họa mới lạ chưa từng thấy. Các thiên thần nhỏ trong dáng bụ bẫm, khỏe mạnh, chân bước trên sóng, tay nâng tàu lá sen hay nâng bông hoa sen; có em nhoài người, một tay giữ lá sen tay kia hái nhụy hoa, mặt nghiêng, miệng cười tinh nghịch. Các lớp sóng cong vồng điểm những vòng cuốn nhỏ theo nhịp đều đều sinh động (ảnh 2a,b,c,d).

* Ðồ gốm men lục:

Dòng gốm men lục với sắc độ xanh lục hay ngả vàng xám xuất hiện hình tượng trẻ thơ trên trang trí các loại hình âu, bát và đĩa.

Chiếc âu gốm men lục trong sưu tập tư nhân thuộc thời Lý, có miệng cúp, thành cong, chân đế thấp, đáy lõm không men. Giữa lòng âu có 5 dấu bàn kê khi nung. Thành trong âu in chìm 2 hình trẻ thơ bụ bẫm, cởi trần nô đùa giữa hoa lá cúc (ảnh 3).

Bát gốm men lục thời Lý của một nhà sưu tập tư nhân ở Hà Nội có miệng loe, thành vát, chân đế thấp. Trong lòng và thành ngoài bát phủ men lục xẫm. Giữa lòng bát có 5 dấu bàn kê, thành trong khắc chìm 2 hình trẻ thơ ở vị trí đối xứng, giữa 2 cành hoa lá mẫu đơn (ảnh 4).

Trong cuộc trưng bày 2000 năm gốm Việt Nam của Bảo tàng Machida (Nhật Bản) tổ chức năm 2013, có giới thiệu chiếc bát gốm men lục xẫm thời Lý. Bát có miệng loe, thành cong, chân đế thấp, đáy không men, cao 6,5 cm; đường kính miệng 18,6 cm. Giữa lòng bát có 5 dấu kê, thành trong in nổi 2 hình trẻ thơ đối xứng giữa 2 cành hoa lá mẫu đơn (ảnh 5)

Chiếc bát gốm men lục thời Lý của nhà sưu tập Nguyễn Văn Dòng (TP.HCM) có miệng loe, thành cong, chân đế thấp. Trong lòng và thành ngoài bát phủ men lục ngả vàng, viền miệng xanh tím. Giữa lòng bát có 5 dấu bàn kê. Trong ô tròn lõm giữa lòng bát in nổi bông hoa 5 cánh bên trong có chữ Vạn và 4 bông hoa nhỏ. Thành trong bát in nổi 2 hình trẻ thơ giữa 2 cành hoa lá cúc (ảnh 6a,b).

Sưu tập gốm men thời Lý của Bảo tàng Lịch sử quốc gia có chiếc đĩa gốm men lục ngả màu xanh cốm. Ðĩa có miệng loe, thành cong, chân đế thấp, đáy không men, cao 5cm; đường kính miệng 19,5cm. Giữa lòng đĩa có 5 dấu kê, thành trong in nổi 2 hình trẻ thơ đối xứng giữa 4 cành hoa lá mẫu đơn (ảnh 7).

Chiếc đĩa gốm men lục ngả màu xanh cốm thời Trần, thuộc một sưu tập tư nhân. Giữa lòng đĩa có 5 dấu bàn kê. Trong ô tròn lõm giữa lòng đĩa in nổi bông hoa nhiều cánh. Thành trong đĩa in nổi 3 hình trẻ thơ tư thế ngồi quỳ, 2 tay dăng ngang giữa 3 bông hoa lá cúc (ảnh 8).

*Ðồ gốm men ngọc:

Thuộc dòng gốm men ngọc thời Lý Trần, trang trí hình trẻ thơ xuất hiện trên loại hình bát và đĩa. Trong đó, loại hình bát có 2 kiểu dáng phổ biến là miệng loe, thành vát và miệng loe, thành cong.

Vào năm 2003, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam và Sở Văn hóa - Thông tin Hà Nội khai quật khảo cổ học di tích Kim Lan ở xã Bát Tràng (huyện Gia Lâm cũ). Ðáng chú ý trong số di vật khai quật ở đây có chiếc bát gốm men ngọc, cao 6,6cm, đường kính miệng 17,4cm. Tuy bát bị vỡ miệng nhưng còn đủ dáng, miệng loe có gờ mép, thành vát, chân đế thấp, đáy không men. Giữa lòng bát có 5 dấu kê, thành trong in nổi 2 hình trẻ thơ đối xứng giữa 2 bông hoa cúc đại đóa nhiều lớp cánh (ảnh 9).

Sưu tập gốm men ngọc thời Lý của Bảo tàng Lịch sử quốc gia có 2 chiếc bát gốm men ngọc ngả màu vàng chanh:

Chiếc thứ nhất: Bát miệng loe, có gờ viền mép trong, thành vát, chân đế thấp, đáy không men, cao 7,5cm; đường kính miệng 18,2cm.Thành trong bát in nổi 2 hình trẻ thơ đứng nhón chân, 2 tay nắm dây hoa lá cúc, mặt ngoảnh lại nhìn nhau (ảnh 10a,b).

Chiếc thứ hai: Bát miệng loe, gờ mép thẳng, thành vát, chân đế thấp, đáy không men, cao 6,7cm; đường kính miệng 17,2cm. Giữa lòng bát có 5 dấu kê, thành trong in nổi 2 hình trẻ thơ giữa 2 cành hoa lá cúc. Vị trí 2 hình trẻ thơ và 2 bông hoa cúc nhiều lớp cánh đặt đối xứng (ảnh 11).

Chiếc bát men ngọc trong sưu tập tư nhân ở Hà Nội có kiểu dáng và hoa văn tương tự như bát (ảnh 10a,b), chỉ khác biệt ở màu ghi xám (ảnh 12a,b).

Cuộc trưng bày 2000 năm gốm Việt Nam của Bảo tàng Machida (Nhật Bản) tổ chức năm 2013, có giới thiệu 2 chiếc bát gốm men ngọc thời Lý.

Chiếc thứ nhất: Bát có miệng loe, thành vát, chân đế thấp, đáy không men, cao 6,5cm; đường kính miệng 19cm. Giữa lòng bát có 5 dấu kê, thành trong in nổi 3 hình trẻ thơ giữa những cành hoa lá cúc xum xuê (ảnh 13a,b).

Chiếc thứ hai: cao 7,05cm; đường kính miệng 17,4cm. Giữa lòng bát có 5 dấu kê, thành trong in nổi 2 hình trẻ thơ khom lưng tắm trong hồ nước với khung cảnh mô tả hoa sen cùng những cánh hoa bèo và 2 hình cá đối xứng (ảnh 14).

Sưu tập cổ vật của Ðặng Ðình Thuật (Ninh Bình) có 3 chiếc bát gốm men ngọc thời Trần, với các sắc độ khác nhau, cao 5,5cm - 7cm; đường kính miệng 17cm - 17,6cm, thành trong in nổi 2 hình trẻ thơ giữa 2 cành hoa lá (ảnh 15 - 17). Cũng trong sưu tập còn có chiếc đĩa gốm men ngọc màu vàng xám, cao 5 cm, đường kính miệng 16,5cm. Giữa lòng đĩa khắc chìm bông hoa sen còn đính 5 dấu kê, thành trong in nổi một hình trẻ thơ đang nô đùa giữa 2 dải lá mẫu đơn và hoa sen. Bao xung quanh là băng hoa văn vòng tròn nhỏ có chấm giữa, giữa 2 đường chỉ mảnh (ảnh 18).

Trong cuốn sách Ðồ gốm Việt Nam từ Bảo tàng Nghệ thuật Birmingham Vương quốc Anh có giới thiệu chiếc bát gốm men ngọc màu vàng xám, cao 6,35cm; đường kính miệng 18,1cm. Giữa lòng bát có 5 dấu kê, thành trong in nổi 2 hình trẻ thơ giữa 2 cành hoa lá cúc dây (ảnh 19).

Trong cuốn sách Gốm Việt Nam một truyền thống riêng biệt có giới thiệu chiếc bát gốm men ngọc màu xanh xám, đường kính miệng 18,2cm. Giữa lòng bát có 5 dấu kê, thành trong in nổi 2 hình trẻ thơ giữa 2 cành hoa lá cúc dây (ảnh 20).

Hai chiếc đĩa gốm men ngọc trong Sưu tập Cổ vật An Biên (Hải Phòng) đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận Bảo vật quốc gia năm 2022:

Chiếc thứ nhất: có miệng loe, thành cong, chân đế thấp, đáy lõm không men, cao 8 cm, đường kính miệng 33,3cm.Trang trí trong lòng đĩa giới hạn trong 2 đường chỉ chìm là băng hoa lá mẫu đơn, in chìm dưới men gồm 3 bông hoa thể hiện theo thế bổ dọc, xen giữa 2 cành lá mẫu đơn gần giống lá dương xỉ và 3 hình trẻ thơ của thế giới cực lạc (ảnh 21).

Chiếc thứ hai: có cùng kiểu dáng, trang trí và màu men tương tự chiếc đĩa thứ nhất, cao 9 cm, đường kính miệng 33cm (ảnh 22).

*Một vài nhận xét:

Hình tượng trẻ thơ trang trí trên đồ gốm thời Lý Trần làm phong phú thêm cho nghệ thuật điêu khắc Phật giáo.

Những em bé của thế giới Cực lạc trang trí trên đồ gốm thời Lý Trần như trình bày ở trên với những động tác nhào lộn, leo trèo giữa các loài hoa sen, hoa cúc hay hoa mẫu đơn không chỉ tạo ra một không gian thần thoại của Phật giáo mà còn biểu trưng cho ước mơ về thế giới Cực lạc. Ðây cũng là những sản phẩm sử dụng trong đời sống của thời đại Phật giáo trở thành quốc giáo.

Hình tượng trẻ thơ trang trí trên đồ gốm thời Lý Trần bổ sung thành tựu của ngành sản xuất gốm sứ. Trên dòng gốm men ngọc xuất hiện từ 1 đến 3 hình trẻ thơ trang trí in nổi trong lòng loại hình bát, đĩa giữa dây hoa lá cúc và hoa sen dây. Các hình trẻ thơ này được thể hiện theo nhiều tư thế hoạt động khác nhau.

Hình tượng trẻ thơ trang trí trên đồ gốm thời Lý Trần phản ánh mối ảnh hưởng giao lưu với điêu khắc Trung Quốc. Dưới vương triều Lý, nước Ðại Việt là một quốc gia độc lập, tự chủ, không ngừng lớn mạnh về mọi mặt. Nền kinh tế vững mạnh, ý thức tự lực, tự cường ngày càng cao đã tạo điều kiện cho giao lưu văn hóa Việt - Trung phát triển, nhất là trong lĩnh vực Phật giáo. Chính vì vậy ngành sản xuất gốm sứ thời Lý Trần có chịu ảnh hưởng về tạo hình và trang trí của gốm sứ thời Tống Nguyên. Tuy nhiên, khi so sánh chủ đề hình tượng trẻ thơ trên các loại hình bát, đĩa gốm sứ men trắng hay men ngọc thời Tống, các hình trẻ thơ tay nắm hoa sen, dây hoa lá cúc, mẫu đơn, hoa đào hay dây lá quả dưa có bố cục thể hiện khác lạ (ảnh 23 - 29). Các tượng nhân thời Lý đã tiếp thu mô phỏng đề tài này vào sản phẩm của mình và thể hiện theo thủ pháp riêng. Cho nên, hình tượng trẻ thơ trên đồ gốm sứ thời Tống và thời Lý có cùng ý nghĩa cao đẹp của Phật giáo, đều cùng nói lên ước mơ của thời thái bình thịnh trị nhưng không hề có sự trùng lặp trong cách thể hiện.

Ðồ gốm thời Lý Trần phát triển trong sự sáng tạo và giao lưu khu vực với các dòng gốm men trắng, hoa nâu, men lục và men ngọc chính là nguồn cội tạo dựng nên một truyền thống riêng biệt của gốm Việt Nam.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam - Bảo tàng Thủ đô Bắc Kinh, Trung Quốc, Cổ vật Việt Nam, Nxb Thế giới,
Hà Nội, 2007.

2. Nguyễn Đình Chiến, Nhóm cổ vật trong sưu tập An Biên (Hải Phòng): Những giá trị đặc sắc tiêu biểu, Khảo cổ học, số 5-2022 : 74-82.

3. Nguyễn Đình Chiến, Sưu tập gốm cổ của Đặng Đình Thuật (Ninh Bình), Nxb Thanh Niên, Hà Nội, 2023.

4. Nguyễn Đình Chiến - Phạm Quốc Quân, 2000 năm gốm Việt Nam, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, Hà Nội, 2015

5. Jan Wirgin, Sung Ceramic Designs (Thiết kế gốm Sung), London. Han-Shan Tang Ltd. 1979.

6. Stevenson, John and John Guy (Ed), Gốm Việt Nam: một truyền thống riêng biệt (Vietnamese Ceramics: A Separate Tradition), Chicago: Art Media Resources và Nxb Avery, 1997.

7. John A. Stevenson and Donald A Wood: Dragon and lotus blossoms Vietnamese Ceramics from the Birmingham Muséum of Art (Rồng và hoa sen nở bừng trên đồ gốm Việt Nam từ Bảo tàng Nghệ thuật Birmingham), Seattle and London, 2011.

8. Tống Trung Tín, Nghệ thuật điêu khắc Việt Nam thời Lý và thời trần (thế kỷ XI - XIV). Nxb KHXH, Hà Nội, 1997.

9. Bảo tàng Machida City Museum, Tokyo, Nhật Bản.

NGUYỄN ĐÌNH CHIẾN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 623, tháng 10-2025