Đối với họa sĩ Nguyễn Lâm “Vẽ để sống và sống để vẽ” có lẽ là cách đúc kết trọn vẹn nhất. Vẽ để thỏa mãn đam mê của người vốn bộc lộ năng khiếu khá sớm và kiên định đeo đuổi suốt hơn 70 năm qua, trở thành một trong những họa sĩ nổi tiếng của mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Vẽ để tự lập cuộc sống ngay từ độ tuổi 20 của đứa con hiếu thảo, vẽ để nuôi sống một gia đình và có một gia đình nghệ sĩ đáng ngưỡng mộ ở mọi khía cạnh.

Trừu tượng, sơn dầu trên toan, khổ 110x140cm (2019) - Tranh: Nguyễn Lâm

Họa sĩ tài năng sống trọn với đam mê

Cố họa sĩ Nguyễn Lâm (tên thật là Lâm Huỳnh Long), sinh năm 1940 ở Cần Thơ, mất ngày 28-6-2025 tại TP.HCM. Nghệ danh của ông thật ý nghĩa vì được ghép từ Nguyễn (họ của mẹ và vợ), Lâm (họ của cha và họa sĩ).

Năng khiếu hội họa được bộc lộ từ nhỏ, lúc 15, 16 tuổi, nghe lời khuyên của một số họa sĩ, Nguyễn Lâm lên Sài Gòn thi vô trường vẽ. Năm 1960, Nguyễn Lâm đỗ thủ khoa Trường Quốc gia Cao đẳng Mỹ thuật Sài Gòn, tài năng và đam mê của ông sớm bộc lộ khi còn đang học trong trường. Dù rất cần tiền, nhưng ông từ chối làm việc cho sơn mài Thành Lễ với thù lao rất cao. Sinh viên Lâm Huỳnh Long sớm gặt hái thành công khi đạt được Giải Bạc trong Triển lãm Hội họa Mùa Xuân năm 1962 tại Sài Gòn với tác phẩm Độc tấu và Huy chương Đồng tại Triển lãm Hội họa Công giáo năm 1963. Sau khi tốt nghiệp (1965), Nguyễn Lâm trở thành Giáo sư Trường Trang trí Mỹ thuật Gia Định.

Nguyễn Lâm là một trong những họa sĩ sớm định hình được phong cách sáng tác của mình, đã thử nghiệm hầu hết các chất liệu hội họa, nhưng sơn dầu và sơn mài được ông khám phá, chinh phục và tạo nên nhiều thành công nhất. Các chất liệu này đã giúp ông thỏa sức sáng tạo, nhất là ở những tác phẩm có kích thước cực lớn khi ông ở tuổi ngoài 80.

Nguyễn Lâm sớm xác định con đường sáng tạo của mình, ngay khi còn ngồi trên ghế nhà trường, và khi tham gia Hội họa sĩ trẻ Việt Nam. Ông cùng các họa sĩ trẻ bắt đầu sáng tạo ở giai đoạn mà tại Sài Gòn nhiều trường phái nghệ thuật mới như Trừu tượng, Biểu hiện, Lãng mạn được du nhập. Ông thể nghiệm nghệ thuật Trừu tượng ngay khi còn là sinh viên. Do vững kiến thức căn bản của hội họa, Nguyễn Lâm tự tin và mạnh dạn phá vỡ hình thể để tái tạo, xây dựng hình tượng một cách tự do bằng các đường kỷ hà trong tranh Độc tấu (1962), những mảng, nét, đốm sáng trong tranh Nhạc đêm (1963) và trở thành một trong những họa sĩ Trừu tượng tiêu biểu, góp phần cho thành công của hội họa đương đại Việt Nam.

Trừu tượng, sơn dầu trên toan, khổ 110x140cm (2021) - Tranh: Nguyễn Lâm

Bên cạnh đó, ông cũng đã thể hiện vẻ thơ mộng, bay bổng cảm xúc của chủ nghĩa Lãng mạn qua bức tranh Buồn hoang (1969) chỉ bằng những hình ảnh đơn giản của một chiếc ghế đá đơn độc, vài thân cây khẳng khiu trơ trụi lá, một không gian hoang vu của buổi chiều buồn lặng.

Năm 1972, thời khắc chiến tranh ác liệt, Nguyễn Lâm đã vẽ bức sơn dầu Ước vọng theo xu hướng Biểu hiện. Ước vọng hòa bình được thể hiện bằng hình ảnh một cô gái trong bộ bà ba, tay cầm bó hoa trắng, một nhà thờ phía xa xa, hư cấu trong một bố cục ẩn ý với khoảng trời u ám, sáng tối đối lập.

Sức lao động và khả năng sáng tạo của họa sĩ Nguyễn Lâm đã được khẳng định qua mấy chục năm miệt mài sáng tác, thỏa mãn đam mê cả khi ở tuổi ngoài 80. Chỉ riêng năm 2021, cả trong đợt dịch COVID-19, ông đã vẽ và bán hàng chục tranh sơn mài, sơn dầu theo phong cách Trừu tượng. Cuối năm 2022 cũng ngót 20 bức đã bán, cùng 10 tranh sơn dầu cỡ lớn để triển lãm tại Anh và Singapore. Những năm 2023-2024 ông vẫn làm việc hăng say, sau gần 70 năm đam mê sáng tác, chỉ tiếc là một cơn đột quỵ và di chứng của nó đã buộc ông phải ngưng vẽ và ra đi ở tuổi 85.

Họa sĩ Nguyễn Lâm đã tham gia hầu hết các triển lãm mỹ thuật quan trọng tại Sài Gòn và nước ngoài trước năm 1975. Sau 1975, ông gửi tác phẩm cho hầu hết các triển lãm mỹ thuật Việt Nam và nhiều triển lãm ở Anh, Mỹ, Pháp, Đức, Singapore, Indonesia, Thái Lan… Trước năm 1975, họa sĩ Nguyễn Lâm có 6 lần triển lãm cá nhân, nhưng sau năm 1975, ông không triển lãm cá nhân, tranh luôn được săn đón nên không bao giờ đủ để làm triển lãm. Tác phẩm của ông “có duyên” với các bảo tàng, phòng tranh, nhà sưu tập, người yêu hội họa trong và ngoài nước.

Nhân 100 ngày họa sĩ Nguyễn Lâm rời cõi tạm, như một sự tri ân người họa sĩ tài năng, đức độ, cô Phượng Nguyễn - chủ phòng tranh Art Blue Studio tại Singapore đã tổ chức Triển lãm tranh của ông. Art Blue Studio gắn bó với ông trong hơn 20 năm qua, tổ chức nhiều triển lãm của họa sĩ Nguyễn Lâm, giới thiệu tranh ông với người yêu hội họa Việt Nam trên thế giới. Năm 2017, Art Blue đã đưa tranh của ông vào sưu tập của Bảo tàng nghệ thuật Quốc gia Singapre.

Ngoài ra, tranh của ông cũng đã có trong sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM và trong nhiều bảo tàng tư nhân, nhà sưu tập trong nước và quốc tế.

Thiếu nữ, sơn dầu trên toan, khổ 100x130cm (2021) - Tranh: Nguyễn Lâm

Nguyễn Lâm và gia đình nghệ thuật

Nguyễn Lâm trở thành một trong số ít họa sĩ Việt Nam sống được bằng nghề đúng nghĩa. Tài năng khiến ông được học bổng của trường, tranh đẹp nên sớm được sưu tầm. Không những tự lo được cuộc sống mà từ tiền bán hai bức tranh triển lãm năm 1962 tại Vũng Tàu, ông đã mua được căn nhà để gia đình ở và sáng tác từ năm 1962 tới nay.

Nguyễn Lâm là người đàn ông đẹp một cách bền vững từ thời thanh niên cho đến khi ngoài 80 tuổi, lại còn là một vận động viên xe đạp nổi tiếng trước năm 1975. Niềm đam mê xe đạp ông vẫn giữ suốt đời và truyền cho các con, rồi cháu.

Trong những năm học, ông đã quen và cưới cô gái Sài Gòn rất xinh đẹp, nết na khi cả hai vừa tròn 22 tuổi. Bà là người luôn chăm lo gia đình, con cái và có lúc cũng tham gia công việc để lo cho kinh tế gia đình. Ông bà đã có với nhau 9 người con (5 gái, 4 trai), trong đó tới 6 người là họa sĩ chuyên nghiệp, giảng dạy mỹ thuật (Huyền Lam, Lâm Huỳnh Sơn, Lâm Huỳnh Lân, Lâm Huỳnh Linh, Huyền Lê và Lâm Lan), 2 người tham gia việc làm tranh (Lâm Huỳnh Lâm, Huyền Ly) và một con gái Huyền Loan là nghệ sĩ đàn tranh. Trong giới mỹ thuật Việt Nam, có lẽ gia đình Nguyễn Lâm là có nhiều họa sĩ nhất và có tới 6 người là hội viên Hội Mỹ thuật Việt Nam và Hội Mỹ thuật TP.HCM.

Ngoài năng khiếu bẩm sinh, thì niềm đam mê vẽ của các con ông đã được thấm dần theo năm tháng, như Huyền Lam chia sẻ: "Từ nhỏ, ba thường dắt các con đi làm cùng nên đứa nào cũng thấy ba làm việc miệt mài, dần dần thấy thích xem ba vẽ, rồi đứa nào cũng mê vẽ".

Sống bằng nghề cũng là cách nuôi dưỡng đam mê và giáo dục con cái trong gia đình, sinh thời họa sĩ Nguyễn Lâm thường hay nói: "Lao động là vinh quang, lang thang là chết đói". Vì vậy, ông đã chấp nhận làm mọi việc liên quan đến nghề để nuôi sống gia đình trong những năm tháng khó khăn sau chiến tranh. "Có lúc cả nhà, kể cả má, đi phụ ba vẽ quảng cáo, panno, vẽ tranh cổ động vui lắm, cứ có việc là làm" - Huyền Lam nhớ lại.

Khi đất nước đổi mới, thị trường tranh hình thành, cả gia đình đã sống được bằng tiền bán tranh. Họa sĩ Nguyễn Lâm là người thầy đầu tiên của các con, gương mẫu trong lao động sáng tạo, luôn biết cách cổ vũ, động viên và nhắc nhở các con sáng tác. Từ một căn nhà kỷ niệm mua năm 1962, cũng từ tiền bán tranh ông đã mua thêm 2 căn nhà kế bên cho xưởng vẽ, 6 phòng trưng bày tranh cho mình và các con. Ông đã làm đúng câu nói của họa sĩ Thành Lễ hơn 60 năm trước: "Cứ vẽ, cứ vẽ nha mấy bạn, đừng sợ không bán được tranh, chỉ sợ không có tranh mà bán, những bức tranh đó hãy đợi đấy nó là tờ ngân phiếu chưa có ghi số tiền".

Họa sĩ Nguyễn Lâm đã được sống trọn với đam mê sáng tạo hội họa, và ông cũng chẳng thể nhớ bao nhiêu tác phẩm sau gần 70 năm vẽ chưa bao giờ ngưng nghỉ. Dù luôn đeo đuổi con đường sáng tạo theo nhiều xu hướng, nhưng tác phẩm của Nguyễn Lâm luôn “có duyên” với các bảo tàng, nhà sưu tập, người yêu hội họa trong và ngoài nước. Chắc hiếm có gia đình họa sĩ Việt Nam nào, đông con mà đều thành đạt trong nghề, đam mê luôn được nuôi dưỡng và có người “Thủ lĩnh xuất sắc” như vậy. Bạn bè, đồng nghiệp, học trò…  yêu quý kính trọng ông còn cả ở phong cách sống tình cảm, chân tình.

THANH CAO

______________________

Tài liệu tham khảo

1. Hội Mỹ thuật Việt Nam, Nghệ sĩ tạo hình Việt Nam hiện đại, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội, 2009.

2. Vũ Trần Mai Trâm, Nghệ thuật hội họa của các họa sĩ Trường Quốc gia Cao đẳng Mỹ thuật Sài Gòn, Trường Đại học Mỹ thuật TP.HCM, 2025.