Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế mạnh mẽ, việc nhận diện, thấu hiểu và phát huy giá trị văn hóa dân tộc trở thành yêu cầu cấp thiết, cuốn sách “Khám phá văn hóa Việt Nam: Từ tiếp cận lịch sử đến tầm nhìn thời đại” của GS, TS Phạm Hồng Tung, một công trình nghiên cứu quy mô, được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật phát hành chính là một đóng góp học thuật quan trọng nhằm đáp ứng nhu cầu đó.

Bìa cuốn sách - Ảnh: Nxb Chính trị quốc gia Sự thật

Cuốn sách dày 416 trang, tập hợp 17 chuyên luận được tác giả dày công biên soạn và chỉnh lý trong gần một thập kỷ. Đây không chỉ là một công trình nghiên cứu lịch sử, văn hóa mà còn là một bản tuyên ngôn về sức mạnh nội sinh, khẳng định vị thế và bản sắc văn hóa Việt Nam trong thế giới đương đại.

Giá trị học thuật cốt lõi của cuốn sách nằm ở phương pháp tiếp cận: văn hóa phải được giải mã từ chiều sâu lịch sử - chính trị - xã hội. GS, TS Phạm Hồng Tung khẳng định: văn hóa Việt Nam không thể được hiểu đầy đủ nếu tách rời nó khỏi bối cảnh lịch sử. Mỗi giá trị cốt lõi như lòng yêu nước, tính cộng đồng, lòng nhân ái... đều là “sản phẩm tinh thần” được tôi luyện và tích lũy qua hàng nghìn năm đấu tranh, thích ứng với thiên nhiên và lịch sử.

Tác giả đã không nhìn nhận văn hóa Việt Nam như một “di sản tĩnh” mà là một thực thể sống động, liên tục vận động và thích ứng. Tác giả truy tìm nguồn gốc, giải mã tầng ý nghĩa sâu xa của các giá trị văn hóa. Ví dụ, lòng yêu nước được lý giải không chỉ là kết quả của các cuộc kháng chiến, mà còn được nuôi dưỡng từ truyền thống cộng đồng làng xã và tinh thần cố kết của cư dân nông nghiệp lúa nước.

GS, TS Phạm Hồng Tung đã đặt Việt Nam trong bối cảnh địa - chiến lược của khu vực Đông Nam Á, nơi giao thoa văn hóa Nam - Bắc, Đông - Tây, lục địa và đại dương. Vị thế này vừa đặt dân tộc trước những thử thách khắc nghiệt, vừa là cơ hội để tiếp biến và sàng lọc tinh hoa nhân loại, hình thành nên một nền văn hóa đa tầng, phong phú. Sức mạnh của văn hóa Việt Nam được xác định là khả năng “hội nhập nhưng không bị hòa tan”. Khả năng này chính là sức mạnh nội sinh bền vững giúp dân tộc đứng vững qua các thử thách lịch sử và tự tin bước vào kỷ nguyên mới.

Cuốn sách không né tránh các vấn đề phức tạp. Khi bàn về ảnh hưởng của Nho giáo, tác giả không chỉ ghi nhận mặt tích cực trong việc hình thành trật tự xã hội, mà còn chỉ ra những giới hạn đối với tư duy sáng tạo và bình đẳng giới trong tiến trình hiện đại hóa, qua đó gợi mở các hướng đi mới cho việc kế thừa và phát huy.

17 chuyên luận trong sách được chia thành 3 nhóm vấn đề chính, phản ánh chiều sâu học thuật và tầm nhìn thời đại của tác giả:

Nhóm 1: Tác giả tập trung phân tích về hai nhân vật kiệt xuất của lịch sử Việt Nam và thế giới hiện đại là Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Bằng phương pháp tiếp cận hiện đại, cuốn sách khẳng định Hồ Chí Minh là “một công dân toàn cầu tiên phong” đã thực hành nhuần nhuyễn phương châm “tư duy toàn cầu, hành động địa phương”, kết hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại. Các chuyên luận về Đại tướng Võ Nguyên Giáp tiếp tục làm sáng tỏ nhân cách, trí tuệ và bản lĩnh Việt Nam trong TK XX.

Nhóm 2: Tác giả đi sâu vào khát vọng dân tộc, vai trò của Đảng cầm quyền, phúc lợi văn hóa và đặc biệt là sứ mệnh của giáo dục - được xem là động lực then chốt giúp dân tộc tránh tụt hậu, vươn tới tự cường theo tinh thần Hồ Chí Minh.

Nhóm 3: Tác giả mở rộng phân tích sang các lĩnh vực mới như văn hóa đô thị, công nghiệp sáng tạo, đối thoại liên văn hóa và an ninh văn hóa. Đặc biệt, vấn đề an ninh văn hóa được nhấn mạnh là hợp phần quan trọng của an ninh quốc gia, bởi lẽ “văn hóa còn thì dân tộc còn”. Tác giả cũng giới thiệu hướng nghiên cứu mới về khu vực học đô thị (Urban Area Studies) nhằm phục vụ cho chiến lược phát triển bền vững của Việt Nam.

Không chỉ dừng lại ở việc mô tả hay truy tìm nguồn gốc, cuốn sách còn mang tính phản biện và gợi mở “tầm nhìn thời đại”. Tác giả đưa ra những luận điểm mới mẻ, ví dụ như phân tích giới hạn của Nho giáo đối với tư duy sáng tạo và bình đẳng giới trong quá trình hiện đại hóa. Quan điểm về việc nhìn nhận văn hóa như một nguồn lực nội sinh quan trọng cho phát triển bền vững, phù hợp với chủ trương của Đảng về xây dựng con người Việt Nam hiện đại, có tri thức, bản lĩnh, nhưng vẫn thấm đẫm tinh thần dân tộc.

Công trình khoa học này cũng là một trong những sản phẩm của Chương trình Khoa học và Công nghệ QGCT.25.0 của Đại học Quốc gia Hà Nội, hướng tới nghiên cứu và phát triển công nghiệp văn hóa - một lĩnh vực đang được Đảng và Nhà nước đặc biệt quan tâm triển khai Nghị quyết Đại hội XIII và sau Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021.

Khám phá văn hóa Việt Nam: Từ tiếp cận lịch sử đến tầm nhìn thời đại là tài liệu hữu ích không chỉ dành cho giới nghiên cứu, giảng dạy mà còn cho tất cả những ai quan tâm đến cội nguồn và con đường phát triển của dân tộc. 

HỒNG VÂN