Trong khuôn khổ Ngày Văn hóa các dân tộc Việt Nam, ngày 20-4, tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội) đã diễn ra buổi tái hiện nghi lễ cúng trưởng thành (Mpú Tôh Kông) của người Ê Đê.

Theo tiếng Ê Đê, Mpú Tôh Kông có nghĩa là lễ thôi cồng. Đối với người đàn ông Ê Đê, lúc sinh ra đến lúc trở thành một chàng trai, người đàn ông biết gánh vác mọi công việc của gia đình, buôn làng thì Lễ cúng trưởng thành rất quan trọng, khẳng định thời điểm người đàn ông được cộng đồng thừa nhận đã là người trưởng thành. Nghi lễ được tổ chức to hay nhỏ, thời gian làm lễ ở độ tuổi trưởng thành sớm hay muộn, cúng từ một lần hay năm lần, trong một ngày hay năm ngày, lễ vật cúng là gà, heo hay trâu, một ché rượu, ba ché rượu hay nhiều ché rượu còn tùy thuộc vào từng gia đình.

Trước ngày diễn ra lễ cúng trưởng thành, người mẹ gọi là Amí, người bố gọi là Ama sẽ đưa con trai của mình đến gặp thầy cúng để nhờ thầy giúp đỡ. Sau khi bàn bạc, thầy cúng thống nhất với gia đình về thời gian và lễ vật cúng, gia đình sẽ mời đội chiêng của buôn làng và thông báo cho họ hàng buôn xa, buôn gần về chung vui với gia đình.

Gia đình đưa người con trai của mình đến gặp thầy cúng để nhờ giúp đỡ trước ngày làm lễ cúng trưởng thành

Trước khi tiến hành lễ cúng, thầy cúng sẽ kiểm tra lại lễ vật một lần nữa. Lễ vật mà gia đình chuẩn bị cho lễ cúng trưởng thành gồm có: 3 ché rượu, 3 chén cơm, 3 chén thịt heo luộc, và 3 chén nước. Sau khi kiểm tra đầy đủ lễ vật, thầy cúng sẽ ngồi vào vị trí và châm nước vào 3 ché rượu, người được cúng trưởng thành mặc trang phục truyền thống, ngồi trước lễ vật, tiếng chiêng vang lên rộn rã báo hiệu lễ cúng bắt đầu.

Thầy cúng châm nước vào 3 ché rượu, tiếng chiêng vang lên rộn rã báo hiệu lễ cúng bắt đầu

Lễ trưởng thành trải qua 2 lần cúng, gồm: cúng mời thần linh, mời ông bà tổ tiên về dự lễ và cúng đeo vòng đồng, khấn cầu sức khỏe người được làm lễ. Lần cúng đầu tiên, thầy cúng mời thần linh, mời ông bà tổ tiên về dự lễ. Trong quá trình lễ cúng diễn ra, người Ê Đê cấm kỵ mọi người đi qua lại, nhằm giữ gìn sự thiêng liêng của buổi lễ. Sau khi thầy cúng khấn xong sẽ tiếp tục châm nước vào ba ché rượu ngụ ý muốn chúng ta hiểu rằng thần linh đã về dự lễ cúng trưởng thành và chứng giám cho người được làm lễ. Tiếp theo, thầy cúng mời người được làm lễ hưởng lộc từ thần linh bằng cách ăn những lễ vật đã được các thần linh dùng bữa. Khi người được làm lễ ăn các lễ vật xong thì thầy cúng tiếp tục mời mẹ, bố ăn các lễ vật của thần linh để lấy lộc, vì người Ê Đê theo chế độ mẫu hệ nên ở bất cứ nghi thức nào người phụ nữ cũng là người được mời trước rồi mới đến người đàn ông. 

Thầy cúng mời người được làm lễ hưởng lộc từ thần linh

Ở lần cúng thứ 2, thầy cúng sẽ làm lễ tháo vòng đồng 7 khấc và đeo vòng đồng mới. Theo phong tục của người Ê Đê thì mỗi em bé trai khi sinh ra sẽ được đeo một chiếc vòng đồng vòng 7 khấc vào tay. Chiếc vòng này sẽ đeo trên tay người con trai cho đến khi làm lễ cúng trưởng thành mới được tháo ra đeo vòng đồng mới. Số lượng vòng đồng được đeo vào tay người được cúng trưởng thành tương ứng với số ché rượu làm lễ vật mà gia đình đã chuẩn bị. Nếu cúng 1 ché thì đeo 1 vòng đồng, 3 ché thì đeo 3 vòng đồng hay 5, 7 ché thì đeo 5, 7 vòng đồng. Và đặc biệt số ché rượu dâng lên thần linh theo phong tục của người ê đê thì luôn là số lẻ.

Thầy cúng làm lễ tháo vòng đồng cũ và đeo vòng đồng mới

Sau khi thực hiện nghi thức đeo vòng đồng, người được cúng trưởng thành sẽ thực hiện nghi thức “Kdǒ Khil”, có nghĩa là nghi thức múa khiên để thể hiện khí phách của người đàn ông trưởng thành cùng tiếng cồng chiêng ngân vang. Tiếng cồng chiêng được xem là ngôn ngữ thiêng liêng, cầu nối giữa con người và thần linh. Âm thanh trầm bổng của cồng chiêng như những lời mời gọi sự chứng giám của thần linh. Chính vì thế, không gian văn hóa cồng chiêng trở thành một phần không thể thiếu, thậm chí là linh hồn của các nghi lễ truyền thống.

Khi thực hiện xong nghi thức múa khiên chàng trai sẽ trở về vị trí ban đầu, lúc này tiếng cồng chiêng đã dứt, thầy cúng mời chàng trai đến uống rượu nhận lời chúc mừng từ gia đình, họ hàng và bà con trong buôn theo nghi thức “Mnăm ring” tức là uống rượu nối tay, những người uống rượu theo nghi thức này sẽ cầm cần rượu uống nối tiếp nhau liên tục.

Nghi thức uống rượu nối tay “Mnăm ring”

Đối với dân tộc Ê Đê ở Tây Nguyên, các nghi lễ vòng đời đóng vai trò hết sức quan trọng, là thành tố chính, cấu thành nên bản sắc văn hóa của dân tộc này. Các nghi lễ vòng đời không chỉ phản ánh rõ nét đặc điểm văn hóa tộc người, mà còn có vai trò quan trọng trong đời sống cá nhân và cộng đồng.

TUẤN MINH - Ảnh: MINH PHẠM