Nghệ thuật Nhiếp ảnh Việt Nam với 80 năm cách mạng nở hoa

Từ phòng chụp ảnh lưu niệm trong nhà (studio) tiến tới việc cầm máy ảnh trực tiếp xuống đường phố ngày Cách mạng Tháng Tám, rồi ra tiền tuyến, đến nông thôn, công trường, nhà máy là một quá trình cách mạng nghề nghiệp sâu rộng của các nhà nhiếp ảnh Việt Nam. Ảnh của họ trở thành tin tức, thành những câu chuyện, những trang sử trung thực, mãi mãi nguyên tươi, sống động. Nó là sản phẩm của nghệ thuật hiện đại với tất cả sức mạnh của lối tư duy mới, tình cảm mới. Các nhà nhiếp ảnh Việt Nam yêu nước và cách mạng đã tạo dựng cho nhiếp ảnh nước ta một sứ mệnh quan trọng: Ảnh là vũ khí chiến đấu sắc bén.

Toàn cảnh chiến thắng Him Lam - Ảnh: Triệu Đại

Ảnh thời chiến

Giá trị lớn nhất của những hình ảnh mà ta lưu giữ đến nay là có nhiều ảnh được chụp theo phương thức biên niên sử, với nghệ thuật tạo hình trực tiếp chính xác mang tính tài liệu trung thực. Nhờ vậy, ngày nay chúng ta mới tận mắt thấy được khí thế sôi sục Cách mạng Tháng Tám năm 1945 khi Nhân dân chiếm Bắc bộ Phủ, và cảnh trang nghiêm thiêng liêng của Lễ độc lập ngày 2 tháng 9 năm 1945 tại Quảng trường Ba Đình, Hà Nội do Vũ Năng An chụp. Thấy được cận cảnh khuôn diện, tư thế, trang phục của Bác Hồ, của ông Võ Nguyên Giáp trong ngày lễ Tuyên ngôn Độc lập (Ảnh: Võ An Ninh). Và những hoạt động đối nội, đối ngoại của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính Phủ ở thời điểm “Ngàn cân treo sợi tóc” của Nguyễn Bá Khoản và nhiều tác giả khác. Về kỹ thuật, đó chỉ là những tấm ảnh bình thường như mọi ảnh thuở ấy. Người chụp chỉ là thợ ảnh hoặc những nhà nhiếp ảnh tự do. Nhưng với đất nước, với thế giới nó có ý nghĩa cực kỳ lớn lao. Những hình ảnh ấy đã “đóng đinh” vào lịch sử nhân loại. Hơn cả bằng chứng bình thường, những bức ảnh như vậy chính là lịch sử đã đọng lại trong phim và trên trang giấy ảnh (ngày nay là các file ảnh).

Từ đó trở đi, các nhà nhiếp ảnh Việt Nam đã trở thành chiến sĩ luôn luôn có mặt ở tuyến đầu chống Pháp và chống Mỹ xâm lược. Ngày nhà nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản ra Bắc, Báo Cứu Quốc đã chọn từ 500 ảnh của ông làm triển lãm, sau đó lại chọn tiếp từ 200 ảnh khác của Nguyễn Bá Khoản về miền Trung và Tây Nguyên kháng chiến để triển lãm. Hai cuộc triển lãm ảnh này là tiếng chuông cảnh báo nguy cơ Pháp rắp tâm chiếm lại nước ta một lần nữa. Khi quân Pháp gây hấn ở Hải Phòng, Hà Nội, các nhà nhiếp ảnh Ngô Lê Động, Nguyễn Bá Khoản, Nguyễn Tiến Lợi, Tô Na… đều xung vào Trung đoàn Thủ đô cầm súng và cầm máy ảnh chiến đấu.

Ngay cả Chính ủy Khu Chín Phan Trọng Tuệ (vốn là Thành Ủy viên Hà Nội, phụ trách Hội Ái hữu thợ ảnh Hà Nội những năm 1936 - 1939) cũng chụp ảnh quân ta thắng trận Tầm Vu IV, Cần Thơ, năm 1948, thu được pháo 105 ly của Pháp, một chiến lợi phẩm lớn đầu tiên trong toàn quốc.

Ánh sáng từ lòng đất Yaly - Ảnh: Nguyễn Khắc Hường (Đăng Hồng)

Ở ngoài Bắc, quân Pháp nhiều lần tấn công lên Việt Bắc nhằm tiêu diệt căn cứ kháng chiến, nơi có trụ sở Trung ương Đảng, Chính phủ, nhưng càng tấn công, chúng càng thất bại. Ngay từ năm 1947, Bộ đội ta đã chủ động mở các chiến dịch từ nhỏ đến lớn, đỉnh cao là chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ năm 1954. Các phóng viên quân đội: Triệu Đại, Nguyễn Tiến Lợi, Bùi Duy Ly, Nguyễn Đình Ưu, Đinh Ngọc Thông lần lượt được phân công ra trận. Ảnh Bác Hồ tại mặt trận Đông Khê của Vũ Năng An, năm 1950 (được Giải thưởng Hồ Chí Minh năm 1996) sinh ra từ thời kỳ này.

Phía phóng viên ảnh dân sự (Nha Thông tin Việt Nam) có Nguyễn Đăng Bảy và một số tay máy trẻ cũng đi các chiến dịch. Chiến dịch Trung Du tháng 12 năm 1950, Nguyễn Đăng Bảy chụp được ảnh quân ta đánh đồn Ba Huyện, chiếm đại bác 105 ly của Pháp, và dùng ngay khẩu pháo này bắn sang các đồn lân cận. Ở chiến dịch Tây Bắc năm 1953, Nguyễn Đăng Bảy, Triệu Đại còn chụp được nhiều ảnh từ buổi xuất quân cho tới lúc kết thúc chiến dịch, có cả ảnh hàng binh, tù binh Pháp bị bắt.

Đỉnh cao là ảnh chiến dịch Điện Biên Phủ với thiên phóng sự Chiến thắng Điện Biên của Triệu Đại gồm 5 ảnh nổi tiếng mà nhiều người đã biết.

Đảo Trường Sa lớn - Ảnh: Lê Văn Hùng

Nhưng Triệu Đại còn có nhiều bức ảnh xuất sắc khác, dữ dội và hoành tráng hơn, mang tính nghệ thuật cao về Điện Biên, song chưa được tôn vinh, như: Toàn cảnh chiến thắng Him Lam (chắp 4 phim ngang), Đại tướng Võ Nguyên Giáp và Ban chỉ huy mặt trận làm việc tại hang Thẩm Púa (chắp 2 phim dọc). Bộ đôi băng qua xác giặc đánh chiếm đồi A1 v.v.

Giá trị đặc biệt nữa của nhiếp ảnh là thể hiện được những con người điển hình, những hoàn cảnh điển hình, những sự kiện tiêu biểu của đời sống thực đang diễn ra trong xã hội, dùng trong thời chiến hay thời bình. Lần đầu tiên ở Việt Nam, hình ảnh người nông dân, người công nhân, người chiến sĩ, người trí thức được nhiếp ảnh khắc họa tôn vinh với tư cách những con người làm chủ đất nước và làm nên lịch sử. Bức ảnh Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh (Khuyết danh) chụp một chiến sĩ mặc áo trấn thủ ôm bom ba càng sẵn sàng lao vào xe tăng giặc Pháp đã trở thành biểu tượng của người Hà Nội bất khuất. Trên chiến khu Việt Bắc, Nguyễn Tiến Lợi đã thành công với ảnh Xung phong, chụp năm 1949 trong chiến dịch Sông Thao. Ảnh thể hiện rõ khí phách anh bộ đội Cụ Hồ tay súng trường, chân đất băng qua xác giặc Pháp dưới chiến hào, xông lên truy kích địch! Bức ảnh là một thông điệp nóng hổi: khẳng định sự thất bại của quân Pháp, đề cao chiến thắng vang dội của ta trên chiến trường (Giải thưởng Nhà nước, năm 2007).

Bà cháu - Ảnh: Đỗ Ngọc

Những hình ảnh hào hùng đẹp như vậy càng có nhiều hơn, càng đậm nét hơn trong giai đoạn chống Mỹ cứu nước. Một ấn tượng khốc liệt và hùng tráng toát ra từ bức ảnh Hiên ngang của Vũ Tạo, khi anh thu vào ống kính cảnh các chiến sĩ pháo cao xạ bình tĩnh nhả đạn đánh trả máy bay phản lực Mỹ, giữa lúc chúng trút bom xuống trận địa. Hai quả bom vừa nổ tung, dựng lên trời bùn đất quện lẫn khói bom như hai đám mây tối sầm đầy tử khí, một đen đặc, một bạc phếch ngùn ngụt bốc cao kín cả khuôn hình. Nó như muốn nuốt chửng, muốn đè bẹp những người lính!

Nhưng ngược lại, sự khốc liệt đó chỉ là bối cảnh tôn vinh tinh thần gan dạ của các chiến sĩ.

Không chỉ có hàng chục, hàng trăm, mà thực sự có hàng nghìn ảnh thể hiện rõ ý chí kiên cường, bất khuất của quân dân ta. Những ảnh được Giải thưởng Hồ Chí Minh, Giải thưởng Nhà nước mới chỉ là một phần của kho ảnh vô giá chưa được tôn vinh.

Nhạn biển Kiên Giang - Ảnh: Trần Lam (Bảy Lam)

Ảnh thời bình

Trong thời chiến “ra ngõ gặp anh hùng”, thì ngày nay thời bình ra ngõ thấy ngay “những công trình của Chủ nghĩa xã hội”. Từ khi “mở cửa”, giao lưu văn hóa với thế giới thông thoáng, đời sống được nâng cao đã tạo tiền đề cho nghệ thuật nhiếp ảnh phát triển mạnh mẽ. Đặc biệt, các nhà nhiếp ảnh TTXVN và các báo luôn luôn có mặt ở nơi đầu sóng ngọn gió, ống kính của họ hàng ngày hướng vào tâm điểm cuộc sống, phản ánh những con người tiên tiến, những điển hình tiên tiến. Các cuộc thi và triển lãm ảnh trong toàn quốc tập trung vào những đề tài công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, những chủ đề người mới, việc mới v.v. Đây là việc khuyến khích các nhà nhiếp ảnh đi sâu vào thực tế, và qua thực tế để khẳng định vai trò, vị trí và tác dụng của nghệ thuật nhiếp ảnh. Nhiếp ảnh sạch, nhiếp ảnh thuần khiết của ta xuất phát từ định hướng này.

Những năm 1980, Bộ Điện - Than phối hợp với Hội NSNAVN tổ chức cuộc thi và triển lãm ảnh Than Việt Nam, hợp đồng với TTXVN xuất bản cuốn sách cùng tên Than Việt Nam. Năm 1985, Báo ảnh Việt Nam phối hợp với Hội NSNAVN tổ chức cuộc thi và triển lãm ảnh Đất nước Con người (lần 1), tác phẩm Trên công trường Thủy điện Hòa Bình của Kim Hùng (TTXVN) được giải Nhất. Tại cuộc thi và triển lãm ảnh Đất nước - Con người (lần 2), năm 1986, tác phẩm Đêm Sông Đà của Chu Chí Thành (TTXVN) được giải Nhì. Năm 1991, Thông tấn xã Việt Nam mở cuộc thi và triển lãm ảnh Vì sự nghiệp đổi mới, tác phẩm Giàn khoan dầu khí mỏ Bạch Hổ (Trần Thăng, Báo Nhân Dân) được giải Nhất. Tiếp tục định hướng này, Hội Nhà báo Việt Nam, Báo Nhân Dân, Báo Quân đội Nhân Dân, các tỉnh, thành phố thường phối hợp với Hội NSNAVN tổ chức các cuộc thi ảnh. Riêng TTXVN từ năm 2007 duy trì đều đặn cuộc thi ảnh “Khoảnh khắc vàng” nhằm giữ vững danh hiệu của hãng thông tấn quốc gia và truyền thống là ngọn cờ đầu của nghệ thuật nhiếp ảnh Việt Nam. Hiện nay, cuộc thi ảnh “Một giải biên cương” và “Tổ quốc bên bờ sóng” do Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương phối hợp với Hội NSNAVN tổ chức đều hằng năm được độc giả nồng nhiệt hoan nghênh, vì ở đó người xem thấy được con em mình chắc tay súng bảo vệ sự bình yên của đất nước, thấy được sự lớn mạnh của “kinh tế biển” và sự vươn mình của miền núi, vùng sâu vùng xa.

Cô gái Ê Đê - Ảnh: Lương Phú Hữu (Lương Chính Hữu)

Ngay sau giải phóng Sài Gòn, nhiếp ảnh có tác phẩm Mẹ con ngày gặp mặt của Lâm Hồng Long (phóng viên VNTTX, chụp năm 1975). Ảnh là phút thiêng liêng gặp mẹ của chiến sĩ tử tù Lê Văn Thức, là câu chuyện riêng của một gia đình cách mạng, đồng thời lại là nét chung của mọi gia đình Việt Nam đón ngày chiến thắng (Giải thưởng Hồ Chí Minh năm 1996). Trước đó 2 năm, cùng chủ đề ngày chiến thắng, phóng sự ảnh Từ ngục tối thắng lợi trở về của Chu Chí Thành được Giải thưởng Nhà nước (2012). Và Bộ ảnh Hai Người lính gồm 4 ảnh độc đáo hiếm có cũng của Chu Chí Thành, thể hiện sâu sắc khát vọng hòa bình, hòa giải, hòa hợp dân tộc đã được Giải thưởng Hồ Chí Minh, năm 2022. Đợt trao giải thưởng lần này, còn có 4 Giải thưởng Nhà nước: Cụm tác phẩm 8 ảnh Sự giản dị hiếm thấy của một vĩ nhân của Trần Tuấn (TTXVN, Hà Nội) nói về cuộc sống đời thường dung dị và tình nghĩa sâu lắng của vị tướng huyền thoại Võ Nguyên Giáp. Dẫn dòng điện xanh của Lâm Thanh Liêm (tỉnh Cà Mau) ghi lại khoảnh khắc đẹp thi công trên đường dây tải điện gió ở Đồng bằng Sông Cửu Long. Ngày trở về của Lê Vấn (TP Đà Nẵng) nói đến niềm hạnh phúc giản dị của vợ chồng Anh hùng lực lượng vũ trang A Lăng Bảy, dân tộc Cơ tu. Và cuốn sách ảnh Họ đã sống như thế của Nguyễn Á (TP.HCM) gồm nhiều ảnh về những người khuyết tật do di chứng chất độc da cam, và các dị tật bẩm sinh. Họ có số phận thiệt thòi, nhưng đã vượt qua tất cả để được sống, được hòa mình với cộng đồng.

Giai đoạn này là dịp bùng phát của sách ảnh. Cùng với hàng trăm cuốn sách ảnh của các tác giả nổi tiếng nói về chiến tranh chống Mỹ cứu nước, về cảnh sắc đất nước con người Việt Nam trong xây dựng hòa bình, đáng ghi nhớ và đáng trân trọng là ngay năm 1976, Thông tấn xã Việt Nam đã biên soạn, cho ra mắt cuốn sách ảnh Dưới lá cờ vẻ vang của Đảng. Cuốn sách là bản anh hùng ca bằng ảnh đậm chất sử thi của cuộc cách mạng giải phóng dân tộc thống nhất đất nước. Rồi Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin xuất bản tiếp cuốn sách ảnh Hồ Chí Minh của nhiếp ảnh gia Đinh Đăng Định (1991). Sách tập hợp những bức ảnh đẹp nhất, ý nghĩa nhất về Bác Hồ – Anh hùng giải phóng dân tộc, Danh nhân văn hóa thế giới. Những năm sau, Nhà xuất bản Thông tấn nối tiếp công việc này ra được những cuốn sách ảnh quý về thân thế, sự nghiệp các đồng chí Trường Chinh, Lê Duẩn, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Văn Linh, Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Sơn, Võ Văn Kiệt, Võ Chí Công và nhiều đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước khác. Đó là những câu chuyện, những tình tiết đẹp về một thế hệ anh hùng – là những Đảng viên xuất sắc, những tấm gương sáng, trọn đời cống hiến trí tuệ, công sức cho nền độc lập tự do và sự phồn vinh của dân tộc.