Đến tổ dân phố Đông Khê (phường Thuận thành, tỉnh Bắc Ninh) hỏi ông Phùng Đình Giáp thì bất cứ ai cũng đều biết, bởi lẽ đơn giản: ông là người cuối cùng ở xứ Kinh Bắc còn theo nghề nặn Phỗng đất – đồ chơi Trung thu truyền thống xưa và nay.

Nghệ nhân Phùng Đình Giáp dạy các em nhỏ trải nghiệm làm phỗng đất

Từ xưa, làng Tú khê có nghề truyền thống làm Phỗng đất và bồi phết “mặt Nai” - Mặt hình nhân, đồ mã; còn ở sát bên là làng Đông Hồ, có nghề làm tranh dân gian truyền thống và rồi hai làng được sáp nhập thành làng Đông Khê ngày nay. 

Là một người có hơn nửa thế kỉ gắn bó với nghề truyền thống, tính đến đời ông Giáp đã là 3 - 4 đời trong một gia đình đang duy trì nghề làm Phỗng đất. Trò chuyện với ông, có thể cảm nhận được niềm đam mê, sự hiểu biết về nghề truyền thông của quê hương đã có hàng trăm năm.

Bắt đầu đam mê nặn Phỗng đất từ  thủơ còn trẻ thơ, nghệ nhân Phùng Đình Giáp, năm nay đã gần 70 tuổi, hồi tưởng lại phong tục trung thu truyền thống ở thôn Đông Khê xưa, trong mâm cỗ Trung thu, ngoài mâm ngũ quả, bánh kẹo, bát bánh đúc, đĩa xôi và những quả bưởi, quả hồng, quả na… nhất định phải có một bộ Phỗng đất, đèn ông sao và một ông tiến sĩ giấy. Mâm cỗ này sau đó sẽ được bày ra ở sân nhà, dưới ánh trăng thu vằng vặc để chờ trẻ con đi rước đèn trong xóm về sẽ tập trung bên mâm cỗ trông trăng, nghe ông bà, cha mẹ giảng giải về ý nghĩa ngày Tết Trung thu hàng năm và về bộ Phỗng đất, ông tiến sĩ, đèn ông sao… trong mâm cỗ trông Trăng.

Ông cho biết, bộ Phỗng đất gồm 5 nhân vật ( món đồ):

Nhân vật trung tâm đứng giữa, là ông sư (Tổ nghề) mang ý nghĩa “ uống nước nhớ nguồn”, mong muốn con cháu luôn phải sống có lương tâm, đạo đức, biết nhớ ơn công đức của bề trên…

Nhân vật thứ 2 là em bé, thế hệ con trẻ cần được quan tâm, chăm sóc, nuôi dưỡng thành đạt, thể hiện sự nối tiếp truyền thống.

Nhân vật thứ 3 là ông Phỗng, tượng trưng cho sự tiếp nối giữa các thế hệ, cũng mang ý nghĩa “Tôn sư trọng đạo”, giáo dục con cháu sống đức độ, hiền lành, đúng mực.

Nhân vật thứ 4 là con chim, thể hiện cho khát vọng tự do, hòa bình.

Nhân vật cuối cùng là con rùa, tượng trưng cho sức mạnh vẫy vùng nơi đại dương mênh mông trời nước và sự tích thần Kim Quy - mang ý nghĩa tâm linh, biểu tượng thiêng liêng trong tâm trí người Việt.

Phỗng đất làng Hồ dần lấy lại được thị hiếu của khách

Chính vì vậy, trong mâm cỗ Trung thu, Phỗng đất không chỉ đơn thuần là món đồ chơi cho con trẻ mà còn hàm chứa những giá trị truyền thống sâu xa, thể hiện hồn cốt của làng quê Việt Nam... Trong ký ức của các thế hệ người Việt Nam, mâm cỗ Trung thu khi xưa ngoài hoa quả, bánh trái nhất định phải có món đồ chơi dân gian như: bộ Phỗng đất, ông tiến sĩ và đèn ông sao. Thông qua bộ nhân vật Phỗng đất, ông cha ta đã gửi gắm nhiều điều hay, ý đẹp và cả các giá trị văn hoa truyền thống lâu đời để nhắc nhở con cháu về lối sống và đạo lý làm người.

Để làm nên được một bộ Phỗng đất cũng khá kỳ công. Phỗng đất được làm bằng đất thó vốn là sự pha trộn giữa đất sét và giấy bản. Đất sét được đào ở độ sâu từ 2-2,5m rồi lấy về phơi cho khô rồi đập thành bột mịn. Giấy bản ngâm trong nước tầm 7 - 10 ngày sau khi đã mủn hoàn toàn thì trộn đất và bột giấy bản vào với nhau, vừa trộn tay, vừa dùng chày đập cho đến khi hai thứ hỗn hợp này quyện với nhau làm một mới mang ra nặn. Đất thó đạt tiêu chuẩn nặn Phỗng là khi dùng tay vê thử mà không dính tay. Các con Phỗng đều được nặn thủ công bằng tay, tượng Phỗng sau khi được tạo hình nặn xong phơi ra ngoài ánh nắng mặt trời cho khô. Sau khi được phơi khô kiệt, Phỗng đất sẽ được sơn phủ một lớp hỗn hợp gồm bột điệp trắng, hồ nếp pha với nước theo một tỉ lệ thích hợp, lại được mang phơi cho khô rồi tô vẽ màu lên các món đồ cho hoàn chỉnh. Một bộ Phỗng làm thủ công cầu kỳ như vậy mà chỉ có giá bán là 20.000đồng/con, lại chủ yếu được tiêu thụ vào dịp Tết Trung thu, vậy nên không khó để biết được rằng, người thợ làm Phỗng đất khó có thể mưu sinh bằng nghề. Ông Giáp cũng  từng trăn trở: Chẳng biết Phỗng đất ra đời từ bao giờ, rồi duy trì ra sao, nhưng với gia đình tôi nhất định sẽ không để Phỗng biến mất. Chỉ biết cả nhà tôi gồm vợ và con trai vẫn đã, đang và sẽ tiếp tục nặn Phỗng đất, dù cho không sống được bằng nghề nặn Phỗng đất, nhưng nhất định không để mai một, trong bối cảnh người ta bây giờ ngày càng ít mặn mà với các món đồ dân gian, tôi lại càng phải giữ gìn hơn - ông Phùng Đình Giáp chia sẻ.

Rồi một buổi đầu đông, đến thăm gia đình ông gần đây, bên ấm trà nóng, ông phấn khởi thổ lộ cho chúng tôi biết: Vào dịp Tết Nguyên đán hai , ba năm lại đây, ông được mời tham dự  và trình diễn nghề làm Phỗng đất truyền thống tại các hội trợ triển lãm, các sự kiện văn hóa ở trên tỉnh và ngoài Trung ương, có một nhóm họa sĩ trẻ đã đến xem sản phẩm Phỗng đất của ông, rồi những cuộc viếng thăm quê hương ông - nơi đã và đang duy trì nghề truyền thống đặc biệt này, được các vị khách thường xuyên lui tới nhà ông Giáp để tìm hiểu về nghề nặn Phỗng đất. Trong quá trình đó, các họa sĩ trẻ này đã gợi ý cho ông những mẫu mã mới trên tinh thần vừa mang tính nghệ thuật, vừa giữ được nét dân gian. Vậy là một loạt sản phẩm thủ công độc đáo mới đã ra đời: Chó giữ nhà (Năm Mậu Tuất - 2018), Lợn âm dương, Lợn đàn (Năm Kỷ Hợi - 2019)…  Trong số các vị khách thường xuyên qua lại, có họa sĩ Đức Phương, là một trong những người đã trở thành bạn của gia đình, hay lui tới nhất đã tư vấn và giới thiệu nhiều mẫu tượng làm từ đất thó hoàn toàn thô mộc, không tô vẽ thêm nên nhìn khá hấp dẫn và khác lạ. Do vậy mà các mẫu tượng mới làm bằng đất thó của nghệ nhân Phùng Đình Giáp đã có thể đến với mọi người quanh năm, chứ không chỉ vào mỗi dịp Trung thu và các dịp lễ, tết như trước nữa và giá thành một sản phẩm Phỗng đất cũng được nâng cao, trung bình từ 30,000đồng – 150,000đồng/món đồ. Khách đến tham quan được giới thiệu, trực tiếp thực hành làm Phỗng đất và mua những món đồ về làm quà lưu niệm đã ngày thêm đông vui mỗi ngày. Nếu quan tâm đến các sản phẩm thủ công truyền thống, người ta sẽ nhận thấy sự đổi thay rõ rệt trong các sản phẩm của ông Phùng Đình Giáp. Hy vọng rằng, những sản phẩm thủ công mới ra đời với sự kết hợp của người nghệ sĩ và nghệ nhân làng nghề sẽ mang đến một hơi thở mới, sức sống mới trong cuộc sống hiện đại và với mức thu nhập như hiện nay, gia đình ông cũng có thể sống tốt được bằng nghề. Nhưng hơn cả, chúng ta phải ghi nhận nghề làm Phỗng đất của gia đình ông không chỉ đơn giản là một nghề truyền thống mà đã trở thành một phần tâm hồn, máu thịt của ông, là cái duyên trong việc giữ gìn nét đẹp văn hóa truyền thống độc đáo của quê hương, dân tộc.

Với bàn tay tài hoa và niềm đam mê nghề truyền thống làm Phỗng đất của mình, ông Giáp đã được mời tham gia triển lãm làng nghề truyền thống Việt Nam tại Bảo tàng Dân tộc học, Bảo tàng Phụ nữ Viêt Nam; Các cuộc hội trợ triển lãm tại cố đô Hoa Lư và tại hội trợ triển lãm Vân Hồ - Thủ đô Hà Nội. Ghi nhận những thành tích cống hiến và sự tích cực tham gia quảng bá, giới thiệu sản phẩm văn hóa làng nghề truyền thống của miền quê Bắc Ninh – Kinh Bắc, ông được tặng thưởng Giấy khen của Trung tâm Văn hóa - Nghệ thuật Việt Nam - 2017, giấy khen của BTC về thành tích tham dự Tết Trung thu phố cổ quận Hoàn Kiếm, Hà Nội, tháng 8-2018 và nhiều Bằng khen, Giấy khen cùng các giải thưởng khác trong những năm gần đây.

NHO THUẬN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 619, tháng 9-2025