Tóm tắt: Bài viết nghiên cứu tri thức chính trị như một dạng tri thức văn hóa đặc thù của Nam Bộ, phản ánh mối quan hệ giữa nhận thức, hành vi và giá trị sống trong bối cảnh chuyển đổi xã hội và chuyển đổi số. Trên nền tảng truyền thống (nghĩa tình - khoan dung), người Nam Bộ đang tái cấu trúc tri thức chính trị thông qua văn hóa số, thể hiện qua sáng tạo nghệ thuật, truyền thông mạng và diễn ngôn xã hội. Bằng phương pháp định tính (phân tích diễn ngôn, phỏng vấn, quan sát thực địa tại Cần Thơ, Sóc Trăng, Bạc Liêu, trước tháng 7-2025), bài viết làm rõ đặc trưng và sự chuyển hóa của tri thức chính trị Nam Bộ từ truyền thống sang hiện đại. Từ đó, tác giả đề xuất hướng phát huy giá trị tri thức này để xây dựng bản lĩnh công dân số Việt Nam, kết hợp bản sắc văn hóa dân tộc và thích ứng sáng tạo trong kỷ nguyên số.

Từ khóa: tri thức chính trị, văn hóa Nam Bộ, bản lĩnh công dân, văn hóa số, ứng xử truyền thống.

Abstract: The article investigates political knowledge as a distinct form of cultural knowledge specific to the Southern Region (Nam Bo), reflecting the relationship between perception, behavior, and life values amid current social and digital transformation. Building upon a traditional foundation (of loyalty, compassion, and tolerance), people in Nam Bo are currently re-structuring political knowledge through digital culture, expressed via artistic creation, online media, and social discourse. Using qualitative methods (discourse analysis, in-depth interviews, and field observation in Can Tho, Soc Trang, and Bac Lieu, before July 2025), the article clarifies the characteristics and transformation of Nam Bo political knowledge from traditional to modern forms. From this, the author proposes directions for promoting the value of this knowledge to build Vietnamese digital citizenship - a model that integrates national cultural identity with creative adaptation in the digital age.

Keywords: political knowledge, Southern culture, civic spirit, digital culture, traditional behavior.

Liên hoan Đờn ca tài tử quốc gia lần 3 là có nhiều tài tử trẻ tham gia - Ảnh: thanhnien.vn

1. Đặt vấn đề

Trong tiến trình phát triển của xã hội Việt Nam hiện đại, văn hóa chính trị và tri thức chính trị ngày càng được nhìn nhận như hai trụ cột của năng lực công dân, không chỉ giữ vai trò nền tảng tư tưởng, lý luận mà còn là nguồn lực thực tiễn để con người tham gia, sáng tạo và ứng xử trong đời sống cộng đồng. Nếu văn hóa chính trị phản ánh hệ giá trị, niềm tin và chuẩn mực chi phối hành vi xã hội, thì tri thức chính trị chính là sự hiểu biết, niềm tin và khả năng phản tư của cá nhân trước các hiện tượng chính trị - xã hội. Hai yếu tố này gắn bó mật thiết, tạo nên bản lĩnh công dân và năng lực hành động xã hội trong bối cảnh hội nhập và chuyển đổi số.

Đặc biệt ở Nam Bộ, vùng đất có truyền thống khai mở, phóng khoáng và nghĩa tình, tri thức chính trị không tồn tại như một phạm trù lý thuyết trừu tượng, mà được “hóa thân” vào thực tiễn sống - qua cách ứng xử cộng đồng, ngôn ngữ giao tiếp, phong tục tập quán, nghệ thuật dân gian và cả trong đời sống tín ngưỡng - tôn giáo. Nơi đây, tri thức chính trị không chỉ được tiếp nhận từ hệ thống giáo dục chính thống mà còn lan tỏa trong môi trường văn hóa dân gian, nơi người dân học cách hiểu và ứng xử với quyền lực, trật tự, công bằng và trách nhiệm công dân theo cách riêng, giản dị mà sâu sắc.

Từ sau công cuộc Đổi mới (1986), đặc biệt trong giai đoạn chuyển đổi số hiện nay, đời sống văn hóa Nam Bộ đang chứng kiến những biến đổi căn bản: từ không gian giao tiếp truyền thống sang không gian mạng, từ diễn xướng dân gian đến các nền tảng truyền thông số, từ quan hệ làng - xã đến cộng đồng ảo. Trong dòng chảy ấy, tri thức chính trị cũng chuyển hóa mạnh mẽ về chủ thể tiếp nhận, phương thức biểu đạt và giá trị xã hội. Người dân, nhất là thế hệ trẻ, không còn tiếp cận tri thức chính trị chỉ qua các diễn đàn chính trị chính thống mà còn thông qua phim ảnh, âm nhạc, nghệ thuật đường phố, các diễn đàn mạng xã hội và hoạt động phản biện văn hóa.

Tuy nhiên, cho đến nay, các công trình nghiên cứu về văn hóa Nam Bộ phần lớn vẫn tập trung vào các khía cạnh dân tộc học, nghệ thuật học hoặc phong tục tập quán, ít có công trình nào tiếp cận tri thức chính trị như một thành tố văn hóa năng động và tương tác trong đời sống đương đại.

Việc nghiên cứu tri thức chính trị trong đời sống văn hóa Nam Bộ không chỉ có ý nghĩa khoa học, giúp nhận diện và lý giải chiều sâu bản sắc vùng miền, mà còn có giá trị thực tiễn, góp phần soi sáng quá trình hình thành bản lĩnh công dân số Việt Nam - một mẫu hình công dân vừa thấm nhuần truyền thống dân tộc, vừa năng động, sáng tạo và có khả năng tham gia tích cực vào không gian văn hóa, chính trị số của thời đại mới.

2. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu

Khái niệm tri thức chính trị và góc nhìn văn hóa học

Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Văn hóa soi đường cho quốc dân đi, tri thức chính trị là công cụ thực tiễn để mỗi người nhận thức và tham gia xây dựng xã hội” (1). Quan điểm này đặt tri thức chính trị vào trung tâm đời sống văn hóa, coi nó vừa là lý luận vừa là năng lực ứng xử, góp phần hình thành bản lĩnh công dân chủ động và nhân văn.

Tri thức chính trị (political knowledge) được hiểu là toàn bộ hiểu biết, niềm tin, thái độ và kỹ năng giúp con người nhận thức, tham gia, đánh giá và hành động trong đời sống chính trị - xã hội. Theo Almond và Verba, tri thức chính trị là yếu tố quyết định đến sự tham gia chính trị có hiệu quả và nhận thức về quyền lợi, nghĩa vụ công dân (2). Đồng thời, Pierre Bourdieu cho rằng tri thức chính trị là một dạng vốn văn hóa (cultural capital), được hình thành và tái tạo qua quá trình xã hội hóa, gắn liền với môi trường văn hóa cụ thể (3).

Ở Nam Bộ, tri thức chính trị không chỉ tồn tại dưới dạng lý thuyết hay giáo trình, mà được thể hiện qua hành vi ứng xử, đạo lý cộng đồng và tinh thần nghĩa tình, phản ánh mối quan hệ biện chứng giữa văn hóa bản địa và ý thức công dân hiện đại (4). Nền tảng văn hóa này giúp người dân nhận thức và điều chỉnh hành vi chính trị, từ cách ứng xử trong cộng đồng cho đến tham gia các diễn đàn, hoạt động xã hội và truyền thông mạng, tạo nên bản lĩnh chính trị linh hoạt và nhân văn.

Ngoài ra, theo Habermas (5), tri thức chính trị còn bao hàm khả năng tham gia vào đối thoại lý trí, tạo ra “cộng đồng truyền thông” nơi người dân vừa truyền tải, vừa đánh giá thông tin chính trị, vừa phản biện xã hội. Điều này lý giải tại sao tri thức chính trị ở Nam Bộ không chỉ hình thành trong lớp học chính trị mà còn qua nghệ thuật, văn hóa dân gian và các hình thức giao tiếp số hiện đại.

 Truyền thống văn hóa Nam Bộ - nền tảng của tri thức chính trị dân gian

Nam Bộ là vùng đất tính cộng đồng, khoan dung và thực tiễn, nơi tri thức chính trị được hình thành qua trải nghiệm sống, ứng xử với thiên nhiên và con người, thay vì chỉ qua lý luận sách vở. Các biểu hiện chính của tri thức chính trị dân gian Nam Bộ gồm:

Tinh thần tự do - bình đẳng - nghĩa tình: thể hiện trong ca dao, hò, vè, và cải lương, nhấn mạnh sự tôn trọng lẽ phải, quyền lợi tập thể và giá trị đạo lý trong quan hệ xã hội (6).

Cách ứng xử mềm dẻo, trọng lẽ phải: người Nam Bộ dựa vào chuẩn mực đạo đức và thỏa hiệp cộng đồng hơn là áp lực quyền lực chính thức. Đây là minh chứng cho tri thức chính trị “dân gian hóa”, nơi công lý và đạo lý được thực hành qua ứng xử đời thường (7).

Sự kết hợp giữa lý trí và cảm tính: người Nam Bộ cân bằng giữa cái chung của dân tộc và cái riêng vùng miền, tạo nên tri thức chính trị vừa thực tiễn, vừa giàu tính nhân văn, phù hợp với các chuẩn mực xã hội đương đại.

Tri thức chính trị truyền thống Nam Bộ vì thế không chỉ là nhận thức về quyền lực, luật pháp, và chính sách, mà còn là công cụ văn hóa để duy trì trật tự xã hội, hòa giải xung đột và phát huy tinh thần cộng đồng. Nó cũng đặt nền móng cho sự hình thành bản lĩnh công dân số, nơi các giá trị đạo lý được tiếp nhận, điều chỉnh và sáng tạo trong môi trường số và nghệ thuật đương đại.

Phương pháp nghiên cứu định tính

Nghiên cứu triển khai theo phương pháp định tính, nhằm khám phá chiều sâu biểu hiện tri thức chính trị trong văn hóa Nam Bộ, bao gồm:

Phân tích diễn ngôn văn hóa: giải mã ngôn ngữ, hình tượng, biểu tượng văn hóa trong ca dao, hò vè, cải lương, phim ảnh và các phương tiện truyền thông số để xác định cách tri thức chính trị được truyền tải và tái tạo.

Phỏng vấn sâu: thực hiện với 25 đối tượng gồm sinh viên, giảng viên, nghệ sĩ và nhà báo tại Cần Thơ, Bạc Liêu, Sóc Trăng, nhằm hiểu nhận thức, thái độ và hành vi chính trị, cũng như cách họ tiếp nhận và thực hành tri thức chính trị trong đời sống thường nhật.

Quan sát tham dự: ghi nhận hoạt động tại sự kiện văn hóa, nghệ thuật, diễn đàn thanh niên, hoạt động chính trị, xã hội, giúp đánh giá mức độ lan tỏa và biến đổi tri thức chính trị trong môi trường cộng đồng thực và ảo.

Các dữ liệu thu thập được mã hóa và phân loại theo các mẫu biểu hiện (patterns), làm rõ đặc trưng, tính chuyển hóa, và mức độ thích ứng của tri thức chính trị Nam Bộ trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số. Qua đó, nghiên cứu không chỉ lý giải nguồn gốc và giá trị văn hóa của tri thức chính trị, mà còn đề xuất hướng phát triển bản lĩnh công dân số dựa trên truyền thống văn hóa Nam Bộ.

3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Biểu hiện của tri thức chính trị trong truyền thống ứng xử Nam Bộ

Tri thức chính trị ở Nam Bộ không phát sinh từ các ý thức hệ khô cứng, mà gắn liền với đạo lý sống cộng đồng và mạng lưới quan hệ xã hội phong phú. Trong đời sống thường nhật, các biểu hiện tiêu biểu bao gồm:

Tình nghĩa - trọng danh dự - giữ lời hứa: người Nam Bộ đề cao giá trị đạo đức cá nhân và lời hứa, thể hiện qua tục ngữ: “Một lời nói, bốn ngựa đuổi không kịp”. Đây là minh chứng cho tri thức chính trị dân gian, nơi niềm tin và trách nhiệm được thực hành thông qua ứng xử đời thường, không chỉ dựa vào quy định pháp lý.

Tình làng nghĩa xóm - hòa giải hơn tranh chấp: trong quan hệ cộng đồng, người Nam Bộ ưu tiên hòa giải dựa trên chuẩn mực đạo đức và luật tục dân gian, duy trì trật tự xã hội qua nguyên tắc đạo lý thay vì quyền lực cứng nhắc. Đây là một dạng tri thức chính trị nội sinh, phản ánh khả năng tự quản và đồng thuận xã hội.

Tinh thần yêu nước - gắn bó với quê hương: biểu hiện rõ trong văn học dân gian, âm nhạc và cải lương, nơi các hình tượng người dân, người lính, người mẹ Nam Bộ trở thành biểu tượng chính trị, văn hóa, vừa thể hiện lòng tự hào dân tộc, vừa truyền tải giá trị công dân và đạo lý xã hội.

Những đặc trưng trên chứng minh rằng tri thức chính trị Nam Bộ khởi nguồn từ văn hóa sống, được hóa sinh trong ngôn ngữ, phong tục và nghệ thuật dân gian, vừa mềm dẻo vừa sâu sắc, tạo tiền đề cho sự phát triển bản lĩnh công dân trong bối cảnh hiện đại.

Sự chuyển hóa của tri thức chính trị trong đời sống đương đại

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi số, tri thức chính trị Nam Bộ không còn bị giới hạn trong giáo dục chính thống, mà lan tỏa và được tái tạo qua nhiều không gian văn hóa, xã hội:

Không gian truyền thông đại chúng: các trang báo điện tử, diễn đàn mạng xã hội, và nền tảng video ngắn trở thành môi trường để thanh niên Nam Bộ thảo luận các vấn đề xã hội, từ công lý, đạo đức, môi trường, bình đẳng giới, đến dân chủ cơ sở. Sự tương tác này giúp dân chủ hóa tri thức chính trị, khi người dân vừa tiếp nhận vừa phản biện thông tin.

Không gian nghệ thuật - sáng tạo số: nghệ sĩ trẻ Nam Bộ sử dụng nhạc rap, cải lương hiện đại, phim ngắn, hoạt hình số để gửi gắm thông điệp công dân. Thông qua các hình thức biểu đạt thẩm mỹ này, tri thức chính trị trở thành ngôn ngữ cảm xúc và biểu tượng, dễ tiếp cận với công chúng và thanh niên.

Giáo dục và đời sống đại học: sinh viên tiếp cận lý luận chính trị không chỉ qua học phần, bài giảng, mà qua hoạt động Câu lạc bộ, diễn đàn sinh viên và tương tác mạng. Hình thành một kiểu “bản lĩnh công dân số”, vừa kế thừa giá trị truyền thống, vừa có khả năng phản biện và sáng tạo trong môi trường số.

Từ tri thức ứng xử truyền thống đến bản lĩnh công dân số

Bản lĩnh công dân số của người Nam Bộ đương đại không chỉ là năng lực sử dụng công nghệ, mà còn là khả năng duy trì giá trị đạo đức, văn hóa trong không gian số. Tri thức chính trị truyền thống đã chuyển hóa thành ý thức công dân tích cực, thể hiện qua:

Ứng xử văn minh trên mạng: chống tin giả, bảo vệ hình ảnh đất nước, thể hiện trách nhiệm công dân trong môi trường số.

Tham gia hoạt động thiện nguyện và lan tỏa tinh thần yêu nước qua mạng xã hội, nghệ thuật và truyền thông số.

Phản biện xã hội xây dựng: biết nhận diện và bảo vệ các giá trị văn hóa - chính trị Việt Nam, đồng thời đề xuất giải pháp cải thiện đời sống cộng đồng.

Quá trình chuyển hóa này nhấn mạnh rằng tri thức chính trị Nam Bộ vẫn kế thừa các giá trị “hào sảng, nghĩa tình, tôn trọng cái đúng”, nhưng được thể hiện đa dạng trong môi trường kỹ thuật số và nghệ thuật đương đại, hình thành một bản lĩnh công dân linh hoạt, nhân văn và phản biện.

Thách thức và hướng phát triển tri thức chính trị vùng Nam Bộ

Bên cạnh mặt tích cực, nghiên cứu cũng ghi nhận một số thách thức hiện hữu: phân tán thông tin và nhiễu loạn nhận thức chính trị trong môi trường số, gây khó khăn cho việc tiếp nhận tri thức chính xác; tình trạng lười học chính trị, coi nhẹ các giá trị tư tưởng truyền thống, đặc biệt ở thế hệ trẻ; thiếu kết nối giữa giáo dục chính trị - văn hóa đại học - truyền thông địa phương, dẫn tới khoảng trống giữa lý thuyết và thực hành.

Do đó, cần thiết triển khai các giải pháp đồng bộ sau:

Xây dựng hệ sinh thái văn hóa chính trị số: gắn giáo dục chính trị với sáng tạo nghệ thuật, truyền thông tích cực và diễn đàn mạng, tạo môi trường lan tỏa tri thức chính trị.

Đưa yếu tố văn hóa bản địa vào giáo dục chính trị: sử dụng âm nhạc, phim ảnh, kể chuyện dân gian, các giá trị đạo đức Nam Bộ để làm sống động nội dung chính trị.

Phát huy vai trò nhà giáo, nghệ sĩ và trí thức Nam Bộ: họ là cầu nối giữa tri thức học thuật và văn hóa sống, hỗ trợ thanh niên phát triển bản lĩnh công dân số dựa trên truyền thống và đổi mới sáng tạo.

Những giải pháp này không chỉ giúp bảo tồn và phát triển tri thức chính trị dân gian, mà còn tạo điều kiện cho bản lĩnh công dân số Nam Bộ thích ứng linh hoạt với xã hội đương đại, vừa giữ gìn bản sắc văn hóa, vừa tích cực tham gia đời sống chính trị, văn hóa số.

4. Kết luận

Tri thức chính trị trong đời sống văn hóa Nam Bộ không chỉ là một tập hợp các hiểu biết lý thuyết mà là một dạng vốn văn hóa đặc thù, được “hóa thân” từ nền tảng truyền thống ứng xử (nghĩa tình, khoan dung). Nghiên cứu đã soi rọi chiều sâu của tri thức này, khẳng định vai trò của nó như một mã gen văn hóa định hình ý thức công dân. Trong kỷ nguyên số, tri thức chính trị Nam Bộ đang trải qua một quá trình tái cấu trúc thẩm mỹ và xã hội mạnh mẽ, vượt ra khỏi các khuôn khổ chính thống để lan tỏa trong không gian mạng và nghệ thuật đương đại, từ đó hình thành một bản lĩnh công dân số mang đậm bản sắc. Tuy nhiên, con đường này không thiếu thách thức, đặc biệt là sự phân tán thông tin và nguy cơ suy giảm sự kết nối giữa lý thuyết và thực hành. Do đó, định hướng chiến lược là phải xây dựng một hệ sinh thái văn hóa chính trị số tích cực. Hệ sinh thái này phải lấy văn hóa bản địa làm trọng tâm giáo dục (sử dụng nghệ thuật và đạo lý Nam Bộ để làm sống động nội dung chính trị) và phát huy vai trò cầu nối của đội ngũ trí thức, nghệ sĩ. Tóm lại, việc phát huy tri thức chính trị Nam Bộ chính là chìa khóa chiến lược để kiến tạo một mẫu hình công dân Việt Nam thời đại mới: giàu bản sắc, năng động, có khả năng phản biện nhân văn, và sẵn sàng định hình không gian văn hóa - chính trị số của quốc gia.

_______________________

1. Hồ Chí Minh toàn tập, tập 5, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr.62.

2. Almond, G., & Verba, S., The Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations (Văn hóa Công dân: Thái độ chính trị và Dân chủ ở 5 quốc gia), Nxb Princeton, 1963, tr.27.

3. Bourdieu, P., The Forms of Capital (Các Hình thái Tư bản), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, Nxb Greenwood, New York, 1986, tr.242.

4. Trần Ngọc Thêm, Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2016, tr.254.

5. Habermas, J., The Theory of Communicative Action (Lý thuyết Hành động Giao tiếp), Vol. 1, Nxb Beacon, Boston, 1984, tr.75.

6, 7. Nguyễn Chí Bền, Văn hóa dân gian Nam Bộ nhìn từ lý luận và thực tiễn, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2020, tr.44, 46.

Tài liệu tham khảo

1. Pierre Bourdieu, La Distinction: Critique sociale du jugement (Sự khác biệt: Phê phán xã hội về phán đoán), Les Éditions de Minuit, Paris, 1979.

2. Nguyễn Hữu Hiếu, Văn hóa chính trị Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 415, 2023, tr.12-19.

3. Võ Thị Thúy Linh, Tri thức văn hóa và giáo dục công dân trong kỷ nguyên số, Tạp chí Giáo dục Lý luận, số 5, 2024, tr.38-45.

4. Lê Thị Kim Dung, Truyền thông số và bản lĩnh công dân Việt Nam, vanhoanghethuat.vn, 10-5-2024.

Ngày Tòa soạn nhận bài: 22-9-2025; Ngày phản biện, đánh giá, sửa chữa: 20-10-2025; Ngày duyệt đăng: 30-10-2025.

Ths VÕ PHÚ HỮU - Ths TRẦN MỘNG NGH

Nguồn: Tạp chí VHNT số 624, tháng 11-2025