Những năm gần đây, đối với ngành VHTTDL, xây dựng đời sống văn hóa cơ sở là một trong những nhiệm vụ trọng tâm. Phong trào xây dựng thôn làng, cơ quan đơn vị, gia đình văn hóa luôn được cơ quan chức năng chỉ đạo sát sao. Truyền thống văn hóa dòng họ cũng được khôi phục và phát huy ở nhiều nơi, góp phần xây dựng đời sống văn hóa ở thôn làng…

Phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa là một phong trào lớn, liên quan đến nhiều vấn đề kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh… Trong đó, xây dựng nếp sống văn hóa  trong gia đình, dòng họ và toàn xã hội là nền tảng quan trọng, bền vững. 

Trong quá trình hình thành làng xã Việt Nam, văn hóa dòng họ là một yếu tố quan trọng tạo nên văn hóa làng. Chiến tranh và thời gian đã làm mai một nhiều di sản văn hóa của dòng họ, cả văn hóa vật thể như: từ đường, gia phả, bia ký… lẫn văn hóa phi vật thể như các giá trị truyền thống tốt đẹp của dòng họ.

Văn hóa dòng họ là một đặc trưng của văn hóa nông thôn nước ta dưới chế độ phong kiến ngàn năm. Mỗi dòng họ, tuy nghề nghiệp có khác nhau, song phần lớn sống dựa vào ruộng đất, một số ít làm nghề thủ công, một số có tham gia kinh doanh mua bán gắn với nghề nông, chăn nuôi... nhưng cả dòng họ đều gắn bó với nhau và theo gương tốt một số gia đình Nho học. Bởi lẽ, những gia đình Nho học xưa không những có uy tín trong họ tộc, trong làng xã mà còn vượt ra khỏi phạm vi địa phương mình. 

Chụp hình tại nhà từ đường tổ tiên - Ảnh minh hoạ

Thông thường, người đỗ đạt cao nhất họ tộc hoặc một nhà Nho uy tín trong vùng là chỗ dựa và là niềm tự hào của cả làng xã. Hằng năm, vào những ngày giỗ chạp, con cháu cả hai bên nội ngoại thường hội tụ về từ đường để tưởng nhớ vong linh ông bà tổ tiên, kể cho nhau nghe về gia phả, về tộc phổ, nhắc nhở con nhau về các mối quan hệ thiêng liêng gắn bó họ hàng, nêu gương gia đình gương mẫu nhất dòng họ để dạy dỗ con cháu về lối sống, về nhân cách, đạo đức. 

Do vậy, vấn đề quan tâm nhất của dòng họ không phải là kinh tế mà chính là ở tư cách đạo đức và học vấn. Các thành viên trong từng gia đình tiêu biểu của dòng họ đều ý thức rằng: mình phải sống mẫu mực, bỏi vì dòng họ và làng xã đều soi gương mình. Mỗi việc làm của họ, hoặc mang lại niềm vinh hạnh cho cả dòng tộc, cả làng xã hoặc ngược lại. Chính vì thế, truyền thống văn hóa của dòng họ phải luôn luôn được giữ gìn và ghi nhớ: “Giấy rách phải giữ lấy lề”.

Dù dòng họ nào, nếp gia phong thời phong kiến cũng quan niệm cá nhân là một thành viên của những tổ chức hình vòng tròn đồng tâm: gia đình, dòng họ, làng xã và quê hương đất nước. Bản chất của sự gắn kết này là sự hình thành tư tưởng cộng đồng, đoàn kết, yêu thương, đùm bọc, hòa hợp với nhau, giữa cá nhân và tập thể, giữa riêng và chung, được thể hiện trong việc cả dòng họ chung tay xây dựng từ đường, huy động lập chợ, đóng góp xây dựng trường học, thiết lập văn chỉ, hình thành Hội nghĩa thương, lạc quyên cứu tế…

Chiến tranh và thời gian đã làm mai một nhiều di sản quý báu của văn hóa dòng họ ở nhiều vùng quê Việt Nam. Sau khi được Nhà nước phát động, phong trào xây dựng đời sống văn hóa cơ sở, tôn vinh gia đình văn hóa, sợi dây vô hình gắn bó mỗi người với họ hàng, với mồ mả tổ tiên, với nhà thờ họ… đã được kết nối lại. Nhiều dòng họ đã tập hợp bà con nội ngoại đóng góp tiền xây dựng phần mộ tổ tiên, viết lại gia phả, xây dựng từ đường, tổ chức lễ mừng thọ, lập quỹ khuyến học…

Về bản chất, phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa là giữ gìn và phát huy các giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, xây dựng nếp sống văn minh, kỷ cương xã hội, sống và làm việc theo pháp luật, xây dựng môi trường văn hóa sạch, đẹp, an toàn… Việc kế thừa và phát huy những giá trị văn hóa dòng họ gắn liền với văn hóa làng xã sẽ là một nền tảng, một động lực tạo sự chuyển biến nhận thức và hành động, hướng tới một xã hội văn minh, hội nhập, vươn mình và đổi mới mạnh mẽ trong thời gian tới...

Bài và ảnh: SÔNG CÔN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 616, tháng 8-2025