Gìn giữ và phát huy giá trị di sản văn hóa các dân tộc Tây Nguyên

Bảo tàng Đắk Lắk gìn giữ nhiều giá trị văn hóa độc đáo với không gian xanh mát, trưng bày hiện đại cùng những câu chuyện thú vị về con người, lịch sử, văn hoá, đa dạng sinh học của cao nguyên Đắk Lắk. Là một trong những bảo tàng “giàu có” và hiện đại của cả nước, Bảo tàng Đắk Lắk là nơi bảo tồn, lưu giữ, trưng bày, khai thác, phát huy giá trị những di sản tự nhiên, văn hóa và lịch sử của các dân tộc thiểu số đang sinh sống ở Tây Nguyên, giúp cho du khách một cách nhìn toàn diện, đầy đủ về quá trình phát triển của vùng đất và con người nơi đây.

Bảo tàng Đắk Lắk - Ảnh: Bảo tàng Đắk Lắk

Gìn giữ nét văn hóa mang đậm bản sắc của các dân tộc Tây Nguyên

Với vị trí trung tâm của vùng Tây Nguyên, Đắk Lắk là một tỉnh có nhiều dân tộc, có truyền thống lịch sử và văn hóa lâu đời. Bảo tàng Đắk Lắk được thành lập từ năm 1976, đến năm 2008 được tỉnh Đắk Lắk đầu tư xây dựng mới và khánh thành vào năm 2011. Đây là một sự kiện rất có ý nghĩa trong đời sống văn hóa - xã hội của tỉnh Đắk Lắk nói riêng và Tây Nguyên nói chung, thể hiện sinh động chính sách dân tộc và sự quan tâm đến mục tiêu bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa của Đảng và Nhà nước Việt Nam. Được xây dựng mới cả về nội dung lẫn hình thức, Bảo tàng Đắk Lắk xứng tầm với lịch sử lâu đời và nền văn hóa phong phú, đa dạng của địa phương. Kiến trúc nơi đây kết hợp tinh tế giữa phong cách cổ xưa và hiện đại, tạo nên một không gian văn hóa độc đáo, phản ánh sâu sắc đời sống của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên.

Từ năm 1977 đến nay, bảo tàng đã sưu tầm, tích lũy được hơn 10.000 hiện vật, trong đó có trên 1000 hiện vật được lựa chọn cho trưng bày thường xuyên và tổ chức thành 3 không gian trưng bày chính: Đa dạng sinh học, Văn hóa dân tộc và Lịch sử.

So với các bảo tàng cấp tỉnh trong khu vực, Bảo tàng Đắk Lắk đã tạo nên một phong cách riêng khi thử nghiệm trưng bày theo quan niệm bảo tàng học tiên tiến và phương pháp trưng bày hiện đại. Hệ thống thông tin được chuyển tải qua các bài giới thiệu, các chú thích, ảnh, phim... Đặc biệt, với việc đặt tiếng Ê Đê bên cạnh các ngôn ngữ Việt, Pháp, Anh, Bảo tàng Đắk Lắk là bảo tàng đi tiên phong trong việc sử dụng ngôn ngữ dân tộc thiểu số tại chỗ trong trưng bày. Bên cạnh đó, Bảo tàng còn sử dụng cả ngôn ngữ của các dân tộc khác trong tên gọi những hiện vật của chính họ, thể hiện sự tôn trọng chủ thể văn hóa, tôn trọng cộng đồng.

Các em học sinh tham dự chương trình "Âm nhạc cồng chiêng" - Ảnh: Bảo tàng Đắk Lắk

Bảo tàng Đắk Lắk rất “giàu có” về hiện vật, đặc biệt là hiện vật văn hóa của các dân tộc Êđê, M’nông, Gia Rai, Xê Đăng, Vân Kiều… Nơi đây đang lưu giữ gần 13.000 hiện vật quý hiếm, trong đó có hơn 2.000 hiện vật văn hóa dân tộc, trong đó có những hiện vật đặc biệt quý hiếm như bộ “Sưu tập mũi khoan đá Thác Hai” gồm 250 hiện vật mang giá trị đặc sắc về lịch sử, văn hóa, trở thành sưu tập hiện vật đầu tiên của tỉnh Đắk Lắk được công nhận là bảo vật quốc gia.

Không gian trưng bày Văn hóa các dân tộc rộng trên 700m² là nơi “giữ chân” du khách lâu nhất mỗi khi đến với Bảo tàng Đắk Lắk với hơn 450 hiện vật, phần trưng bày này sử dụng tới 27 bài viết các loại, 122 ảnh và 12 phim video. Trong số đó, thu hút sự quan tâm nhiều nhất của du khách là các bộ sưu tập liên quan đến văn hóa, tín ngưỡng, đời sống sản xuất, sinh hoạt thường ngày của các dân tộc rất đa dạng, như: bộ sưu tập chiêng, ché; dụng cụ săn bắt và thuần dưỡng voi rừng; một số sản phẩm thủ công truyền thống; bộ sưu tập trang sức, trang phục... Đặc biệt có những hiện vật hiện chỉ còn lại rất ít, thậm chí một số hiện vật đã hoàn toàn không còn được sử dụng trong đời sống, mà chỉ còn lại ở Bảo tàng Đắk Lắk hay ở một số nhà sưu tập tư nhân. Đó là bộ dụng cụ săn bắt và thuần dưỡng voi rừng của người Lào, M’nông; trang phục của các thầy cúng của các dân tộc cùng những hiện vật phục vụ nghi lễ truyền thống…

Những vật dụng quen thuộc của người dân tộc Ê Đê, M’nông, Gia Rai như: gùi, thuyền độc mộc, cồng chiêng hay các sản phẩm thủ công như thổ cẩm, nhạc cụ… giúp dễ dàng tiếp cận và hiểu rõ hơn về cuộc sống hay các giá trị văn hóa đặc trưng của người dân bản địa. Lấy cảm hứng từ ngôi nhà sàn dài của người Ê Đê, phần trưng bày các dân tộc tại chỗ được chia thành nhiều gian nhỏ, đưa du khách đi từ không gian thoáng đãng vào không gian nhỏ hơn. Những bức tường được sơn màu đỏ với ý nghĩa tượng trưng cho màu đất đỏ bazan của vùng cao nguyên Đắk Lắk. Ngay lối vào là hình ảnh các dân tộc Đắk Lắk, tiếp đến phần trưng bày Nông nghiệp giới thiệu cách thức sinh sống của các cư dân nơi đây. Phần nghề thủ công giới thiệu các nghề: dệt vải, đan lát, làm đồ đựng bằng đất nung và rèn công cụ. Bên cạnh đó là không gian trưng bày về cồng chiêng và đặc biệt, phần trưng bày về nghi lễ rất đa dạng, bao gồm nghi lễ nông nghiệp và nghi lễ vòng đời người từ khi sinh ra đến lúc về với thế giới ông bà tổ tiên.

Trưng bày chuyên đề "Sắc màu văn hóa Đắk Lắk" - Ảnh: Bảo tàng Đắk Lắk

Cùng với nông nghiệp nương rẫy, các dân tộc bản địa tỉnh Đắk Lắk bảo lưu những truyền thống đặc sắc thể hiện trong âm nhạc cồng chiêng, sử thi, kiến trúc, điêu khắc gỗ và tục hiến sinh trâu, mặc dù ngày nay ít được tổ chức nhưng Luật tục và các quan hệ cộng đồng đến nay vẫn quan trọng. Bên cạnh đó, mỗi tộc người, mỗi vùng đất lại có một số sắc thái riêng. Người M’nông Rlăm và Êđê Bih làm ruộng nước. Người M’nông vùng Buôn Đôn nổi tiếng trong việc săn và thuẫn dưỡng voi. Người J’rai vùng Ea Hleo làm những ngôi nhà mồ hình tháp độc đáo.

Bảo tàng Đắk Lắk hiện đã số hóa các hiện vật trưng bày, tổ chức bảo tàng 3D trên website, xây dựng lộ trình thực hiện trưng bày ảo, số hóa di tích đã được xếp hạng. Việc gắn kết hoạt động bảo tàng với phát triển du lịch vừa mang đến cho du khách những trải nghiệm, khám phá văn hóa thú vị, vừa mở ra nhiều cơ hội để gìn giữ, phát huy giá trị, bản sắc văn hóa. Hiện nay, trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk có 3 bảo tàng gồm Bảo tàng Đắk Lắk và hai bảo tàng ngoài công lập là Bảo tàng Thế giới cà phê và Bảo tàng & Homestay Ama H’Mai. Mỗi bảo tàng là một thiết chế văn hóa đặc biệt, có nét riêng biệt, lưu giữ và phát huy giá trị của hàng nghìn hiện vật. Trong đó, Bảo tàng Đắk Lắk được Bộ VHTTDL xếp hạng I trong hệ thống Bảo tàng Việt Nam.

Du khách chiêm ngưỡng nhà dài Tây Nguyên - Ảnh: Diên Vỹ

Tăng cường trải nghiệm, giáo dục di sản văn hóa theo cách tiếp cận mới

Bên cạnh việc đổi mới trưng bày theo từng chủ điểm, ứng dụng khoa học công nghệ để làm phong phú và hấp dẫn nội dung trưng bày, Bảo tàng Đắk Lắk còn tăng cường các hoạt động, các chương trình trải nghiệm, giáo dục di sản văn hóa theo cách tiếp cận mới. Là nơi lưu giữ những di sản văn hóa giá trị, nếu được đầu tư, khai thác một cách khoa học và phù hợp thì sẽ tạo ra những sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo, đa dạng, hấp dẫn du khách. Ngoài hoạt động trưng bày hiện vật giới thiệu phục vụ khách tới tham quan, học tập, nghiên cứu, Bảo tàng Đắk Lắk còn thường xuyên tổ chức các hoạt động trải nghiệm, vừa hấp dẫn du khách lại góp phần bảo tồn di sản văn hóa. Tháng 12/2024, Bảo tàng Đắk Lắk đã tổ chức Hội nghị tổng kết nghiệm thu mô hình kết nối di sản “Cồng chiêng Tây Nguyên” trong hành trình du lịch Buôn Ma Thuột. Mô hình trong khuôn khổ dự án 6 - Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế, xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, do Sở VHTTDL tỉnh Đắk Lắk phối hợp với Cục Di sản văn hoá triển khai thực hiện.

Từ đầu năm 2025 đến nay, Bảo tàng Đắk Lắk đã tổ chức nhiều chương trình hấp dẫn cho du khách và học sinh trên địa bàn tỉnh thu hút hàng nghìn người tham gia. Có thể kể đến Trưng bày chuyên đề “Văn hoá cồng chiêng Tây Nguyên - Xưa và nay” tại tỉnh Trà Vinh - Hoạt động ý nghĩa, thiết thực chào mừng kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng Miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2025) và Tết cổ truyền Chôl Chnam Thmây của người Khmer, tỉnh Trà Vinh. Trưng bày giới thiệu đến du khách hơn 100 tư liệu, hiện vật, với hai chủ đề: “Âm nhạc cồng chiêng Tây Nguyên xưa” và “Âm nhạc cồng chiêng trong đời sống của người Tây Nguyên hiện nay”. Thông qua trưng bày, du khách có cơ hội tìm hiểu về các bộ chiêng quý của người Ê đê, M’nông, Gia rai, Xơ đăng,… những câu chuyện về bối cảnh âm nhạc cồng chiêng, tập quán đánh cồng chiêng của các cư dân Tây Nguyên, để cảm nhận được tình yêu, sự đồng điệu của những thế hệ, những cộng đồng và những giá trị văn hóa đã được gìn giữ, chắt chiu từ bao đời của người dân Tây Nguyên, từ đó thấy được sự kết nối, sự hòa quyện của quá khứ và hiện đại, của truyền thống và biến đổi.

Bảo tàng trưng bày nhiều tấm hình quý được chụp từ đầu thế kỷ XX - Ảnh: Diên Vỹ

Trong khuôn khổ các hoạt động kỷ niệm 50 năm nền văn học, nghệ thuật Việt Nam sau Ngày thống nhất đất nước (30/4/1975-30/4/2025) trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk, Bảo tàng Đắk Lắk phối hợp cùng Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh tổ chức trưng bày chuyên đề “Sắc màu văn hóa Đắk Lắk” giới thiệu hơn 100 hình ảnh, bài viết, khoảng 150 ấn phẩm sách, báo, cùng 5 nhóm hiện vật tiêu biểu, gắn liền với quá trình phát triển văn học nghệ thuật của tỉnh và đời sống văn hóa của các dân tộc Đắk Lắk. Trưng bày không chỉ khắc hoạ sinh động hành trình phát triển văn học nghệ thuật mà còn là minh chứng cho sức sáng tạo và khát vọng vươn lên của cộng đồng các dân tộc tỉnh Đắk Lắk. Đồng thời, đây cũng là cơ hội để trở về với cội nguồn, nơi những giá trị truyền thống được trân trọng, bảo tồn và phát huy, hòa quyện với nhịp sống hiện đại.

Ngày 16/4/2025, Bảo tàng Đắk Lắk phối hợp với Trường Trung học cơ sở Buôn Trấp (huyện Krông Ana ) tổ chức Chương trình tuyên truyền, giáo dục di sản văn hóa dành cho học sinh với chủ đề “Âm nhạc Cồng chiêng”. Chương trình giúp các em học sinh hiểu sâu hơn về Cồng chiêng Tây Nguyên, tiếp tục bồi đắp kiến thức về những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc Tây Nguyên.

Bên cạnh đó, từ năm 2019 đến nay, Sở đã phối hợp với các huyện M’Đrắk, Ea Kar, Ea Súp, Krông Bông, Ea Hleo, Cư Kuin và thị xã Buôn Hồ… tổ chức 7 Triển lãm lưu động “Hoàng Sa, Trường Sa của Việt Nam - Những bằng chứng lịch sử và pháp lý”. Đắk Lắk là tỉnh đầu tiên của khu vực phía Nam được Bộ Thông tin và Truyền thông (trước đây) chọn để tổ chức triển lãm lưu động “Hoàng Sa, Trường Sa của Việt Nam - Những bằng chứng lịch sử và pháp lý. Sau đó, Sở Thông tin và Truyền thông đã tổ chức luân phiên triển lãm lưu động tại các huyện, thị xã. Những hoạt động này đã góp phần phát huy và gìn giữ giá trị văn hóa của các dân tộc ở tỉnh Đắk Lắk và phát triển du lịch.