Media Literacy (thông hiểu truyền thông) (1) đóng vai trò quan trọng trong nghiên cứu và giáo dục về truyền thông. Nó là khung tiếp cận mang tính sư phạm đối với quá trình sống, làm việc và trở thành một công dân của TK XXI, khi mà sự hội tụ của các phương tiện truyền thông đại chúng và công nghệ trên phạm vi toàn cầu đã làm thay đổi cách chúng ta học tập và tri nhận về thế giới. Với sự thay đổi và phát triển không ngừng của các phương tiện kỹ thuật hiện đại trong kỷ nguyên số, những nền tảng vốn có của giáo dục gặp nhiều thách thức; việc học tập chỉ dựa vào những tài liệu in ấn không còn phù hợp và hiệu quả, bởi mọi công dân toàn cầu đều cần có năng lực diễn giải; đồng thời cần học cách tự biểu đạt dưới nhiều hình thức truyền thông khác nhau.

1. Sự biến chuyển văn hóa truyền thông đã thay đổi nội dung và phương pháp giáo dục trong TK XXI

Giáo dục Media Literacy tạo ra nhịp cầu kết nối, giúp người học đạt được những kỹ năng có tính phản biện mà họ cần có không chỉ để tồn tại mà còn có thể phát triển năng lực để trở thành những công dân toàn cầu trong TK XXI. Bảng so sánh dưới đây làm rõ sự khác biệt giữa giáo dục truyền thống và sự cần thiết phải thay đổi để chuẩn bị cho người học thích ứng với cuộc sống của họ trong TK XXI.

Bảng 1: So sánh giáo dục trong TK XIX-XX và giáo dục trong TK XXI

2. Một số vấn đề cơ bản về Media Literacy

Định nghĩa

Trung tâm nghiên cứu về Media Literacy đã dùng một định nghĩa thể hiện được tầm quan trọng của Media Literacy với việc giáo dục con người trong TK XXI: Media Literacy là một cách tiếp cận giáo dục của TK XXI. Nó cung cấp một cơ sở để tiếp cận, phân tích, đánh giá và tạo ra các thông điệp dưới nhiều hình thức khác nhau - từ các bản in đến video hay internet. Media Literacy giúp xây dựng hiểu biết về vai trò của các phương tiện truyền thông trong xã hội cũng như năng lực truy vấn và năng lực tự biểu đạt cần thiết của mỗi công dân trong một nền dân chủ.

Trong việc giáo dục truyền thông cho lứa tuổi học sinh, cần hiểu rõ Media Literacy không phải là “bảo vệ” trẻ em khỏi những thông điệp không mong muốn. Mặc dù một số tổ chức kêu gọi phụ huynh cấm con cái xem tivi nhưng sự thật là truyền thông đã đi sâu vào mọi ngõ ngách của đời sống văn hóa, tới mức dù bạn có tắt tivi đi thì vẫn không thể thoát khỏi văn hóa truyền thông. Trên thực tế, truyền thông không chỉ tạo sức ảnh hưởng đến văn hóa mà truyền thông chính là văn hóa. Do đó, Media Literacy nhắm tới việc trang bị cho người học năng lực tư duy phê phán (critical thinking) và tự biểu đạt (self - expression) dưới mọi hình thức truyền thông, sao cho họ có thể làm chủ quá trình diễn giải ý nghĩa của những thứ họ nhìn thấy, nghe thấy thay vì để cho sự diễn giải làm chủ họ. Một người có năng lực Media Literacy không phải là người học thuộc lòng các số liệu về truyền thông, mà hơn thế nữa cần học để nâng cao khả năng đưa ra những câu hỏi phù hợp về những gì chúng ta xem, đọc và nghe thấy. Len Masterman, tác giả của cuốn sách danh tiếng Teaching the Media (Giảng dạy về các phương tiện truyền thông), gọi đó là “sự tự trị mang tính phê phán” (critical autonomy) hoặc khả năng tự tư duy (2).

Đặc tính

Để hiểu hơn về đặc tính của Media Literacy cần tránh những lầm tưởng dưới đây: chê bai truyền thông không phải là Media Literacy, mặc dù Media Literacy có liên quan chặt chẽ tới việc phê bình truyền thông; sản xuất ra các thông điệp truyền thông không phải là Media Literacy, mặc dù Media  Literacy bao gồm các hoạt động sản xuất và dự án sản phẩm truyền thông; chỉ đưa ra video hoặc CD-ROM hay các nội dung đa phương tiện khác vào lớp học không phải là Media Literacy. Điều cần thiết là chúng ta phải khám phá ra bản chất, tác động của truyền thông và các thông điệp truyền thông trong nền văn hóa của chúng ta. Việc chỉ đơn giản tìm ra các mục đích chính trị, các mẫu rập khuôn hoặc sự tái hiện sai lầm không phải là Media Literacy. Ngoài các mục tiêu này, mỗi người còn cần tìm hiểu xem hệ thống nào khiến tất cả những điều trên trở nên “bình thường”; xem xét các thông điệp truyền thông hoặc nghiên cứu từ một góc độ không phải là Media Literacy bởi vì truyền thông cần được đánh giá đa góc độ; Media Literacy không phải là “cấm xem” mà là: “xem một cách cẩn trọng, có phê phán”.

Vai trò của Media Literacy trong TK XXI

Media Literacy giúp công dân có khả năng sử dụng truyền thông thông minh và hiệu quả

Trong thời đại truyền thông, con người cần hai khả năng để trở thành công dân tích cực là khả năng tư duy phê phán và khả năng tự biểu đạt. Media  Literacy hướng tới việc đạt được cả hai khả năng cốt lõi này để sử dụng truyền thông thông minh và hiệu quả; có khả năng đánh giá thông điệp truyền thông từ nhiều nguồn khác nhau; nhận thức được sự đa dạng, tôn trọng sự khác biệt và biết cách diễn giải ý kiến cá nhân một cách rõ ràng và sáng tạo bằng nhiều loại hình truyền thông khác nhau.

Tỷ lệ tiêu thụ truyền thông tăng cao và sự bão hòa của xã hội bởi truyền thông

Chúng ta tiếp cận các thông điệp truyền thông thông qua việc xem các chương trình video game, tivi, nhạc Pop, đài phát thanh, báo - tạp chí, bảng quảng cáo, internet, thậm chí có những thông điệp truyền thông thể hiện trên một chiếc áo phông. Sự thật là chúng ta đang khám phá lượng thông điệp truyền thông trong một ngày nhiều hơn thế hệ trước. Media Literacy dạy những kỹ năng cần để có xác định, tiếp cận và sử dụng các thông điệp truyền thông một cách an toàn trong thế giới của truyền thông đa phương tiện.

Sự tác động của truyền thông trong việc định hình nhận thức, niềm tin và thái độ của con người

Trong khi các nhà khoa học vẫn đang tranh cãi về mức độ và cách thức mà truyền thông tác động đến con người, điều không thể nghi ngờ đó là sự tác động đáng kể của truyền thông đến sự hiểu, diễn giải và hành động của con người trong thế giới này. Bằng cách hiểu được những tác động đó, sự giáo dục về Media Literacy sẽ giúp chúng ta không bị lệ thuộc vào chúng.

Tầm quan trọng ngày càng gia tăng của truyền thông và thông tin thị giác

Trong khi hệ thống nhà trường vẫn chủ yếu sử dụng các tài liệu in ấn, sự tác động bởi các hình ảnh thị giác ngày càng tăng cao trong thế giới của chúng ta, từ logo của các công ty đến các biển quảng cáo cỡ lớn trên đường phố và các trang web. Việc học cách “đọc” những cấp độ khác nhau của thông tin thị giác là một phần cần được bổ sung vào lối học truyền thống bởi chúng ta đang sống trong một thế giới đa phương tiện.

Tầm quan trọng của thông tin trong xã hội và nhu cầu của việc học tập suốt đời

Việc xử lý thông tin và các dịch vụ về thông tin góp phần then chốt vào năng suất của mỗi đất nước, song sự phát triển của ngành công nghiệp truyền thông toàn cầu đang thách thức những quan điểm độc lập và sự đa dạng của những quan điểm này. Sự giáo dục về truyền thông có thể giúp cả người dạy và người học hiểu được thông tin xuất phát từ đâu, phục vụ quyền lợi của ai, từ đó giúp chúng ta có được những quan điểm đa dạng.

3. Những lợi ích của giáo dục Media Literacy

Đáp ứng nhu cầu của người học với mong muốn có khả năng sử dụng các phương tiện truyền thông một cách thành thục và hiệu quả; trở thành những người quản lý thông tin, những người sản xuất có khả năng sử dụng các công cụ đa phương tiện đầy sức mạnh trong kỷ nguyên số để tham gia tích cực vào nền văn hóa truyền thông toàn cầu.

Tăng cường sự kết nối cho người học bằng cách mang cả thế giới truyền thông vào lớp học, kết nối giữa việc học tập với “cuộc sống thực” và xác nhận văn hóa truyền thông như một môi trường phong phú để học tập. Cung cấp cho người học và người dạy cách tiếp cận chung về vấn đề tư duy phản biện. Cung cấp cơ hội để tích hợp tất cả các lĩnh vực cùng chủ đề và tạo ra vốn từ chung áp dụng cho tất cả các lĩnh vực. Người học có cơ hội tiếp cận kiến thức truyền thông đương đại mang tính cập nhật cao. Nâng cao khả năng và sự thành thạo của người học trong việc diễn đạt, chia sẻ suy nghĩ và ý tưởng của họ qua các phương tiện truyền thông in ấn và kỹ thuật số trên phạm vi toàn cầu.

Quá trình truy vấn của Media Literacy chuyển hóa việc giảng dạy và giải phóng người dạy. Họ không cần học cùng với học sinh mà trở thành “người hướng dẫn ở bên cạnh” chứ không phải “nhà hiền triết trên bục giảng”. Bằng cách tập trung vào các kỹ năng, quy trình hơn là kiến thức, nội dung; người học có khả năng phân tích bất kỳ thông điệp nào trên các phương tiện truyền thông đại chúng. Do đó, họ có năng lực sống cả đời trong nền văn hóa bão hòa về truyền thông.

4. Các nguyên tắc khi tiếp cận thông điệp truyền thông trong giáo dục Media Literacy

Trong xu thế xã hội toàn cầu hóa hiện nay, một người công dân cần những kỹ năng truy cập, phân tích, đánh giá, tạo ra các thông điệp truyền thông trong bất kỳ thời điểm nào với mục đích không phải để lưu trữ thông tin mà là xử lý thông tin thành thạo, hiệu quả để có thể hiểu và kiểm soát các phương tiện truyền thông. Theo trung tâm nghiên cứu về Media Literacy của Mỹ, có 5 câu hỏi đi theo 5 nguyên tắc mà chúng ta có thể áp dụng để nâng cao khả năng thông hiểu về truyền thông trong một thế giới đầy những hình ảnh và thông điệp truyền thông. Bảng 2 dưới đây đưa ra 5 nguyên tắc cùng các câu hỏi chìa khóa dành cho người tiếp nhận thông điệp truyền thông và người tạo ra thông điệp truyền thông (3).

Bảng 2: 5 nguyên tắc và 5 câu hỏi chìa khóa cho người tạo ra và người tiếp nhận các thông điệp truyền thông

Kết luận

Các vấn đề cơ bản về giáo dục Media Literacy giúp cho người dạy, người học trong lĩnh vực truyền thông nói riêng và các lĩnh vực khác nói chung bước đầu tiếp cận và nhận thức được sự cần thiết của việc thông hiểu về truyền thông trong TK XXI. Những người tiếp nhận thông điệp truyền thông nếu được giáo dục về Media Literacy sẽ nâng cao khả năng phân tích, đánh giá và lựa chọn thông tin từ nhiều thông điệp truyền thông trong một thế giới đa phương tiện. Bên cạnh đó, sự thông hiểu về truyền thông sẽ hỗ trợ tích cực cho những người tạo ra thông điệp truyền thông trong việc tự đánh giá và nâng cao chất lượng thông tin họ sẽ “sản xuất” cũng như có khả năng truyền tải thông tin đến người nhận một cách tối ưu và đúng mục đích. Trong giáo dục Media Literacy, bộ 5 câu hỏi và 5 nguyên tắc về Media Literacy được công nhận là công cụ “đầy sức mạnh” mà mỗi công dân của TK XXI cần thông hiểu và có khả năng ứng dụng trong học tập, công việc và cuộc sống.

_____________________

1. Thuật ngữ Media Literacy do tác giả tạm dịch là “Thông hiểu truyền thông” và giữ nguyên thuật ngữ Media Literacy trong bài viết.

2, 3. Elizabeth Thoman and Tessa Jolls, Literacy for the 21th century (Thông hiểu về truyền thông trong thế kỷ XXI), Center for Media Literacy, 2008, tr.42, 37.

Tài liệu tham khảo

1. Len Masterman, Teaching the Media (Giảng dạy về các phương tiện truyền thông), Nxb Routledge, 1990.

Ths PHẠM HƯƠNG GIANG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 500, tháng 6-2022