Lễ cúng tổ tiên của người Lô Lô là một nghi lễ vòng đời với ý nghĩa hướng đến cội nguồn, tỏ lòng biết ơn tổ tiên, tạo sự đoàn kết trong cộng đồng. Đây là một nghi lễ linh thiêng, đậm chất nghệ thuật được bảo tồn và phát huy lâu dài. Với những ý nghĩa nhân văn, mang đậm bản sắc của người Lô Lô.

Đây là nghi lễ cổ truyền của dân tộc Lô Lô xã Lũng Cú, thường được tổ chức vào ngày 24 và 25-7 (âm lịch) hằng năm. Lễ cúng tổ tiên của dân tộc Lô Lô có nội dung cầu xin cho con người khỏe mạnh, làm ăn chăn nuôi phát triển, cầu cho mưa thuận gió hòa... 

Trình diễn Lễ cúng tổ tiên của đồng bào Lô Lô tại xã Lũng Cú, tỉnh Tuyên Quang

Được biết đến với nhiều tên gọi khác nhau như Mùn Di, Di, Màn Di, La La, Qua La, Ô Man, Lu Lộc Màn, dân tộc Lô Lô gồm các nhóm Lô Lô Đen và Lô Lô Hoa. đồng bào dân tộc Lô Lô xa xưa đã sinh sống gắn bó mật thiết với đời sống văn hóa nông nghiệp, núi rừng, từ đó hình thành nên những quan niệm về nhân sinh quan thế giới quan sinh động trước những hiện tượng tự nhiên, xã hội. Cũng nhờ đó cho đến nay đồng bào dân tộc nơi đây vẫn gìn giữ gần như nguyên vẹn những giá trị văn hóa truyền thồng, đời sống tinh thần phong phú đặc sắc của dân tộc.

Lễ cúng tổ tiên của người Lô Lô thường được tổ chức tại nhà trưởng họ (thầu chư) và được dòng họ chuẩn bị trước cả năm. Theo lệ thường, khi làm lễ, trưởng họ sẽ là người đứng ra sắm lễ, các gia đình trong dòng họ đóng góp theo khả năng. Lễ vật bắt buộc phải có để dâng cúng tổ tiên gồm: 1 con bò, 1 con lợn, 1 con gà, xôi, rượu, tiền vàng (phíu khí), đèn dầu, đôi trống đồng. Khi dòng họ có kế hoạch làm lễ, trưởng họ phải trực tiếp đi mời thầy cúng (trừ khi trưởng họ là thầy cúng thì công việc này do trưởng họ đảm nhiệm) và cử một người đàn ông trong họ đi mượn trống đồng về để làm lễ. Đây là bảo vật linh thiêng của cộng đồng, luôn có đôi, chiếc trống đồng cái (giảnh đú) luôn là chiếc trống to, còn trống đực (giảnh kê) là chiếc trống nhỏ hơn. Đôi trống chỉ được đem ra đánh khi có lễ hội lớn trong cộng đồng, dòng tộc. Sau đó, mời nghệ nhân đánh trống đồng tại nhà trong Lễ cúng tổ tiên, mời và nhờ người hóa trang thành người rừng, hay còn gọi là "ma cỏ" (Ghà Lu Ngang) để múa nghi lễ.

Trong thời gian đó, các chàng trai trong họ sẽ vào rừng kiếm cỏ  tươi non, đẹp nhất mang về bện thành trang phục người rừng. Các cô gái cũng sửa soạn trang phục, váy áo để tham gia nhảy múa trong lễ, với những chiếc khuy được may thành hàng dọc trên mũ, áo thể hiện sự đoàn kết, gắn bó cộng đồng.

Các chàng trai hóa thân thành ma cỏ trong lễ cúng

Lễ cúng tổ tiên của người Lô Lô gồm 3 phần chính. Mở đầu  là Lễ hiến tế tổ tiên: thầy cúng chính (Vàng Dích Quỷ) làm thủ tục cúng trước sự chứng kiến của dòng họ và cộng đồng để báo cáo, mời tổ tiên về dự lễ và hưởng lễ vật do con cháu dâng lên. Sau đó, nghi thức đánh trống đồng được tiến hành. Nghệ nhân nhận 2 chén rượu uống cạn và nổi trống, trong khi những người phụ nữ trong nhà mặc trang phục truyền thống, nhảy múa và hành lễ theo nhịp trống cùng đoàn "ma cỏ". Khi thầy cúng dứt lời mời và báo cáo với tổ tiên, gà được mang đi để làm lễ chín. Gà luộc xong, đôi cánh được thầy cúng dâng lên bàn thờ tổ tiên.

Tiếp đó, con lợn còn sống được đưa ra giữa sân để hiến tế cho tổ tiên. Thầy cúng báo cáo với tổ tiên về việc con cháu trong dòng họ dâng cúng tổ tiên con vật hiến tế - tượng trưng cho con vật để tổ tiên nuôi ở cõi vĩnh hằng. Trong lúc thầy cúng đọc lời khấn dâng lễ, toàn thể trẻ em trong họ có mặt tại buổi lễ quỳ xuống, khoanh tay trước ngực, cúi mặt lắng nghe đến hết bài cúng mới được ngẩng mặt lên và đứng dậy. Vật hiến tế tiếp theo là một con bò, mục đích của việc con cháu hiến tế bò là mong muốn dâng thức ăn cho tổ tiên trên đường bay về trời, trở về cõi vĩnh hằng.

Thày cúng thực hiện nghi lễ mời tổ tiên về dự và hưởng lễ vật do con cháu hiến tế

Lễ tưởng nhớ tổ tiên diễn ra với đoàn múa nghi lễ thực hiện liên tục đến chiều. Nhờ niềm tin tâm linh và lòng nhiệt tình mà suốt một ngày lễ, đoàn múa nghi lễ vẫn múa dẻo, nhịp nhàng theo nhịp trống, không hề thấy mệt mỏi.

Và khi màn đêm buông xuống, Lễ tiễn đưa tổ tiên được bắt đầu trong tiếng trống đồng. Giữa sân, gia chủ đốt một đống lửa lớn và thầy cúng thưa với tổ tiên về việc "con cháu dâng lễ vật phẩm, tiền, vàng để tiễn đưa tổ tiên trở về trời; xin tổ tiên nhận lễ vật do con cháu trong dòng họ dâng lên, người dẫn đường đã có, tổ tiên hãy về trời và hãy phù hộ cho con cháu ở trần gian, tổ tiên hãy yên tâm ở cõi vĩnh hằng...". Sau đó, thầy cúng đốt tiền vàng và lễ cúng kết thúc vào lúc rạng sáng hôm sau.

Lễ vật sau khi hiến tế tổ tiên được chế biến thành các món ăn và chia đều để cảm ơn những người đã giúp dòng họ làm lễ, như thầy cúng, người hóa trang ma cỏ, đầu bếp, người đánh trống đồng, người cho mượn trống đồng… và mời mọi người đến dự lễ ăn cơm, uống rượu chia vui với gia đình...

Những người phụ nữ mặc trang phục truyền thống, nhảy múa theo nhịp trống cùng đoàn "ma cỏ"

Ông Sình Dỉ Gai, Phó Bí thư Chi bộ, Trưởng thôn Lô Lô Chải, xã Lũng Cú, tỉnh Tuyên Quang chia sẻ: "Lễ cúng tổ tiên của chúng tôi thường được tổ chức tại gia đình để dạy cho con cháu hướng về nguồn cội, biết ơn tổ tiên, tạo sự gắn bó giữa gia đình, dòng họ, làng bản đồng bào Lô Lô. Chúng tôi quan niệm, "ma cỏ" là nguồn cội của tổ tiên xưa ở trên rừng, lấy cây cỏ làm quần áo, nên khi làm lễ, để tổ tiên về được thì phải có "ma cỏ" là người dẫn đường, là cầu nối giữa con cháu trên trần gian với tổ tiên, người chết mới được dẫn đường chỉ lối về nhận tổ tiên ở thế giới bên kia".

Lễ cúng tổ tiên là một trong những sinh hoạt thuộc các nghi lễ vòng đời của người Lô Lô, mang tính giáo dục cộng đồng hướng về nguồn cội, biết ơn tổ tiên, giáo dục đạo lý uống nước nhớ nguồn, tạo sự cố kết cộng đồng gia đình, dòng họ, làng bản. Đây là nghi lễ mang tính thiêng, đầy chất nghệ thuật của riêng người Lô Lô và đã được Bộ VHTTDL đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia từ năm 2012. Hiện nay, lễ cúng độc đáo này vẫn được người Lô Lô duy trì và thực hành đều đặn theo truyền thống. 

Đến với nơi cực Bắc của Tổ quốc, ngoài việc tham quan cột cờ Lũng Cú thì trải nghiệm những nét văn hóa đặc trưng của đồng bào dân tộc Lô Lô cũng sẽ là một điểm nhấn thú vị, gợi cho du khách những kỷ niệm đẹp khó quên khi đến với vùng cao nguyên đá.

Bài, ảnh: TUẤN MINH