Hà Nội hiện sở hữu hơn 1.300 làng nghề và làng có nghề, trong đó hàng trăm làng nghề truyền thống vẫn đang lưu giữ những tinh hoa kỹ nghệ và giá trị văn hóa đặc sắc. Trước sức ép của đô thị hóa, toàn cầu hóa và biến động thị trường, nhiều làng nghề đang đứng trước nguy cơ mai một. Việc bảo tồn và phát huy làng nghề trở thành nhiệm vụ quan trọng để phát triển văn hóa Thủ đô, thúc đẩy công nghiệp văn hóa và xây dựng nông thôn mới bền vững. Mô hình du lịch trải nghiệm làng nghề nổi lên như một giải pháp góp phần bảo tồn di sản, thúc đẩy kinh tế cộng đồng và lan tỏa bản sắc văn hóa Hà Nội trong bối cảnh hội nhập.

Làng nghề Hà Nội - Không gian văn hóa đặc sắc của Thủ đô

Với bề dày nghìn năm văn hiến, Hà Nội là nơi hội tụ và kết tinh những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể đặc biệt. Thành phố hiện có khoảng 1.350 làng nghề và làng có nghề, trong đó 318 làng nghề truyền thống được công nhận. Hà Nội sở hữu 47/52 nghề truyền thống của cả nước - con số khẳng định vị thế trung tâm văn hóa thủ công của Việt Nam.

Nhiều làng nghề của Hà Nội đã trở thành biểu tượng văn hóa, không chỉ góp phần mang lại sinh kế cho cộng đồng mà còn phản ánh sâu sắc lối sống, mỹ thuật và tư duy sáng tạo của người Thăng Long xưa như: làng gốm Bát Tràng, cốm làng Vòng, cốm làng Mễ Trì, nón làng Chuông... Mỗi sản phẩm thủ công là sự kết tinh hài hòa giữa bàn tay tài hoa của nghệ nhân và bản sắc văn hóa được truyền lại qua nhiều thế hệ. Việc gìn giữ và phát triển làng nghề ẩm thực truyền thống giúp bảo tồn giá trị văn hóa, mở ra nhiều cơ hội trong phát triển kinh tế, đặc biệt là công nghiệp văn hóa. Mỗi làng nghề, mỗi món ăn sẽ là một “đại sứ” văn hóa, có khả năng đưa hình ảnh Hà Nội và Việt Nam đến gần hơn với bạn bè quốc tế. 

Nghệ nhân Nguyễn Văn Định say sưa với sản phẩm nặn tò he - Ảnh: Hồng Vân

Hà Nội gia nhập Mạng lưới các Thành phố Sáng tạo của UNESCO càng khẳng định giá trị độc đáo của không gian văn hóa làng nghề trong tiến trình hội nhập.

Hà Nội là một điểm đến hàng đầu cho du khách quốc tế tìm kiếm giá trị văn hóa bản địa chân thực. Nhu cầu của nhóm khách du lịch văn hóa không chỉ dừng lại ở việc tham quan di tích mà còn muốn khám phá lịch sử nghề, chiêm ngưỡng sự tinh xảo trong từng công đoạn chế tác thủ công, tạo ra một phân khúc thị trường chất lượng cao, sẵn sàng chi trả cho các sản phẩm có nguồn gốc và câu chuyện rõ ràng. Quá trình hội nhập, đặc biệt thông qua các Hiệp định Thương mại Tự do (FTA) và sự bùng nổ của thương mại điện tử xuyên biên giới, mở rộng đáng kể cánh cửa xuất khẩu, giúp sản phẩm thủ công mỹ nghệ Hà Nội thâm nhập vào các thị trường khó tính như châu Âu, Nhật Bản và Bắc Mỹ, đồng thời giúp các nghệ nhân thiết lập kênh bán hàng trực tiếp, giảm phụ thuộc vào khâu trung gian.

Hơn nữa, hội nhập còn là cơ hội để làng nghề tiếp thu các mô hình quản trị hiện đại, công nghệ sản xuất tiên tiến trong khâu thiết kế, kiểm soát chất lượng và xử lý môi trường, từ đó nâng cao năng lực cạnh tranh tổng thể. Động lực lớn nhất đến từ sự chú trọng của chính quyền Thủ đô vào phát triển công nghiệp văn hóa, thể hiện qua các chính sách ưu đãi đầu tư, hỗ trợ vốn, và quy hoạch các cụm làng nghề du lịch, tạo hành lang pháp lý và nguồn lực hỗ trợ ổn định cho việc bảo tồn đi đôi với gia tăng giá trị kinh tế.

Những thách thức cho làng nghề truyền thống

Dù mang trong mình tiềm năng to lớn về kinh tế, văn hóa và du lịch, các làng nghề truyền thống của Hà Nội hiện đang đối diện với hàng loạt khó khăn và thách thức mang tính hệ thống, đe dọa trực tiếp đến sự tồn tại và phát triển bền vững. Thách thức nổi bật nhất nằm ở sự mai một của kỹ thuật và nguy cơ đứt gãy trong quá trình truyền nghề. Lực lượng nghệ nhân, những người nắm giữ tinh hoa của nghề thủ công, ngày càng cao tuổi, trong khi số lượng thợ kế cận có trình độ lại không đủ để tiếp nhận và phát huy. Tình trạng này xuất phát chủ yếu từ việc người trẻ ít mặn mà với nghề truyền thống do thu nhập từ nghề thủ công thường bấp bênh, không ổn định và thiếu sức cạnh tranh so với các ngành nghề khác trong bối cảnh kinh tế thị trường. Hậu quả là nhiều kỹ nghệ tinh xảo, đòi hỏi sự kiên nhẫn, đam mê và tay nghề cao, đang đứng trước nguy cơ thất truyền vĩnh viễn, làm giảm giá trị độc đáo và bản sắc của sản phẩm làng nghề. Theo nghệ nhân nặn tò he Nguyễn Văn Định (thôn Xuân La, xã Phượng Dực), nghề tò he không mang lại thu nhập chính nên giờ ở làng chỉ còn một vài nghệ nhân vẫn làm để giữ lấy nghề, lớp trẻ phải lựa chọn nghề khác để nuôi sống bản thân và gia đình.

Bên cạnh đó, áp lực từ quá trình đô thị hóa cũng tạo ra những tác động tiêu cực đáng kể. Với tốc độ phát triển và mở rộng đô thị, mặt bằng sản xuất tại các làng nghề truyền thống đang bị thu hẹp nghiêm trọng, gây khó khăn cho việc mở rộng quy mô sản xuất, xây dựng không gian trưng bày và đầu tư trang thiết bị hiện đại. Theo nghệ nhân cốm làng Mễ Trì Ngô Thực, nghề cốm rất vất vả, công phu, nhưng cũng là nghề mang lại thu nhập chính cho người dân. Ngoài việc làm cốm truyền thống, hiện nay, làng đã chế biến ra nhiều món ăn khác từ cốm để giới thiệu làng nghề tới đông đảo thực khách. Để bảo tồn và phát huy nghề làm cốm, nghệ nhân mong muốn có khu vực làm cốm riêng ở ngoài cánh đồng để không ảnh hưởng đến các hộ dân khác.

Vấn đề môi trường cũng là một rào cản lớn, khi nhiều làng nghề tồn tại lâu đời và sử dụng các quy trình thủ công lạc hậu, đã gây ra ô nhiễm nghiêm trọng đối với nguồn nước, không khí và hệ sinh thái xung quanh do khí thải, bụi và nước thải công nghiệp chưa được xử lý triệt để, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng và hình ảnh du lịch của địa phương.

Về mặt kinh tế, làng nghề phải chịu sức ép cạnh tranh gay gắt trên thị trường. Sự xuất hiện ồ ạt của các sản phẩm công nghiệp được sản xuất hàng loạt, với giá thành rẻ và mẫu mã thay đổi liên tục, đã gây sức ép lớn lên khả năng tiêu thụ của sản phẩm thủ công truyền thống vốn được làm ra với chi phí nhân công và nguyên liệu cao hơn. Nón lá làng Chuông bên cạnh việc làm ra các sản phẩm nón truyền thống, đã phải đổi mới về mẫu mã, kiểu dáng và công năng sử dụng các loại nón để đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của người dân hiện nay như nón dùng trong biểu diễn văn nghệ, nón chụp ảnh nghệ thuật…

Hoạt động quảng bá, xúc tiến thương mại cho sản phẩm làng nghề thường chỉ dừng lại ở quy mô nhỏ lẻ, manh mún, thiếu tính chuyên nghiệp và chưa có chiến lược marketing bài bản. Rất nhiều cơ sở sản xuất vẫn chưa chủ động hoặc chưa có đủ kiến thức, nguồn lực để tiếp cận thương mại điện tử và các hình thức marketing số, làm giảm đáng kể cơ hội mở rộng thị trường và tăng trưởng doanh thu. Những thách thức mang tính tổng hợp và đa chiều này đòi hỏi một chiến lược tổng thể, đồng bộ từ phía Nhà nước, các hiệp hội và cộng đồng nhằm bảo tồn bản sắc nghề một cách hiệu quả, đồng thời gia tăng giá trị kinh tế, xã hội bền vững cho cộng đồng làng nghề.

Nón làng Chuông đa dạng, phong phú về mẫu mã - Ảnh: Hồng Vân

Du lịch trải nghiệm - Hướng đi mới để bảo tồn và phát huy làng nghề

Du lịch trải nghiệm là giải pháp chiến lược để bảo tồn và phát huy giá trị các làng nghề truyền thống Hà Nội. Hình thức này cho phép du khách tương tác trực tiếp, tham gia vào quá trình chế tác và tiêu thụ sản phẩm thủ công ngay tại nơi sản xuất, tạo ra tác động đa chiều.

Về mặt kinh tế, các hoạt động trải nghiệm (như làm gốm, thêu lụa) tạo ra nguồn thu trực tiếp và đầu ra ổn định, có giá trị cao cho sản phẩm. Doanh thu từ du lịch góp phần tạo việc làm mới, nâng cao thu nhập và cung cấp nguồn vốn để nghệ nhân tái đầu tư vào nguyên liệu, cải tiến kỹ thuật, qua đó duy trì chất lượng và tính tinh xảo của sản phẩm.

Về xã hội và văn hóa, du lịch trải nghiệm giúp nâng cao nhận thức và niềm tự hào của cộng đồng về giá trị nghề nghiệp, khuyến khích thế hệ trẻ tham gia truyền nghề. Đây cũng là kênh quảng bá bản sắc văn hóa độc đáo của làng nghề Hà Nội ra thế giới một cách chân thực. Tuy nhiên, cần kiểm soát nguy cơ thương mại hóa quá mức để tránh làm biến dạng quy trình và mất đi tính nguyên bản của nghề.

Về môi trường, nếu được quản lý theo nguyên tắc du lịch bền vững, du lịch trải nghiệm sẽ tạo động lực kinh tế để cộng đồng chủ động cải thiện cảnh quan và xử lý triệt để vấn đề ô nhiễm (nước, khí thải), góp phần xây dựng thương hiệu du lịch xanh, có trách nhiệm.

Định hướng và giải pháp phát huy bền vững giá trị làng nghề Hà Nội

Để vượt qua những thách thức trong bối cảnh hội nhập và phát huy tối đa giá trị văn hóa, kinh tế của làng nghề truyền thống Hà Nội, cần triển khai một chiến lược tổng thể và đồng bộ, bao gồm 5 nhóm giải pháp chính:

Một là, bảo tồn giá trị văn hóa cốt lõi

Giải pháp nền tảng là phải bảo tồn tri thức và kỹ thuật nghề. Cần tổ chức các dự án sưu tầm, tư liệu hóa tri thức nghề, bao gồm cả các quy trình, công thức, bí quyết, và lịch sử của nghề thông qua các hình thức ghi chép, phỏng vấn nghệ nhân và số hóa tài liệu. Đồng thời, việc mở các lớp truyền nghề chính quy và phi chính quy, đặc biệt là các lớp đào tạo kỹ thuật tinh xảo đang đứng trước nguy cơ thất truyền, là vô cùng cấp thiết. Chính quyền cần có cơ chế rõ ràng để tôn vinh nghệ nhân, thợ giỏi bằng các danh hiệu, chính sách đãi ngộ, nhằm khuyến khích họ yên tâm truyền nghề và tạo động lực cho thế hệ trẻ. Song song đó, việc xây dựng các không gian trưng bày chuyên đề hoặc bảo tàng nghề tại chính địa phương sẽ giúp lưu giữ hiện vật, tri thức và tạo thành điểm tham quan văn hóa cho du khách.

Du khách thực hành làm gốm tại làng gốm Bát Tràng - Ảnh: Chu Hoài

Hai là, đổi mới sáng tạo và phát triển thương hiệu

Trong môi trường cạnh tranh, đổi mới là chìa khóa. Các làng nghề cần tập trung phát triển thiết kế sáng tạo dựa trên nền tảng truyền thống. Sản phẩm mới phải giữ được tinh hoa kỹ thuật và họa tiết cổ, nhưng điều chỉnh về kiểu dáng, công năng để phù hợp với thị hiếu và nhu cầu sử dụng hiện đại (ví dụ: gốm sứ đa năng, lụa may trang phục hiện đại). Để làm được điều này, cần có sự hợp tác chặt chẽ giữa nghệ nhân (người nắm giữ kỹ thuật), nhà thiết kế (người tạo ra mẫu mã hiện đại) và doanh nghiệp (người tổ chức sản xuất và thương mại). Đồng thời, mỗi làng nghề phải xây dựng một bộ nhận diện thương hiệu chuyên nghiệp, bao gồm logo, bao bì, câu chuyện thương hiệu và nhãn hiệu tập thể được bảo hộ pháp lý, để tăng giá trị sản phẩm và dễ dàng quảng bá quốc tế.

Ba là, phát triển du lịch trải nghiệm chất lượng cao

Để du lịch thực sự trở thành cứu cánh cho làng nghề, cần có sự quy hoạch bài bản. Chính quyền nên ưu tiên quy hoạch các tuyến du lịch làng nghề liên hoàn và chuyên đề (ví dụ: Tuyến thủ công mỹ nghệ: Bát Tràng - Vạn Phúc - Phú Vinh - Chuôn Ngọ) để tối ưu hóa lộ trình và trải nghiệm của du khách. Cần nâng cao kỹ năng mềm, ngoại ngữ và nghiệp vụ đón khách cho người dân địa phương thông qua các khóa tập huấn. Đặc biệt là phải kiểm soát chặt chẽ chất lượng dịch vụ và sản phẩm, đặt ra các tiêu chí về tính chân xác của trải nghiệm để tránh nguy cơ thương mại hóa quá mức, đảm bảo du khách luôn nhận được giá trị thực, từ đó tạo ra sự phát triển du lịch bền vững.

Bốn là, chuyển đổi số và xúc tiến thương mại

Chuyển đổi số là yêu cầu bắt buộc để làng nghề hội nhập. Cần tiến hành số hóa sản phẩm bằng công nghệ ảnh 3D, thực tế ảo (VR/AR) và xây dựng các phòng trưng bày trực tuyến để khách hàng toàn cầu có thể tham quan và đặt hàng từ xa. Làng nghề cần được hỗ trợ để tham gia sâu hơn vào các sàn thương mại điện tử lớn trong nước (Shopee, Lazada) và quốc tế (Etsy, Amazon Handmade), đồng thời ứng dụng mạnh mẽ mạng xã hội (Facebook, Instagram, TikTok) để kể chuyện, quảng bá thương hiệu và tương tác trực tiếp với khách hàng trẻ. Việc số hóa giúp rút ngắn khoảng cách địa lý và thời gian, tạo ra một kênh phân phối hiệu quả, giảm chi phí trung gian.

Năm là, chính sách hỗ trợ và đầu tư hạ tầng

Chính sách của Nhà nước đóng vai trò then chốt. Cần có các gói hỗ trợ ưu đãi về vốn vay, miễn giảm thuế cho các cơ sở sản xuất ứng dụng công nghệ mới và các dự án bảo tồn di sản nghề. Đặc biệt, cần cải thiện triệt để môi trường sản xuất thông qua việc đầu tư hệ thống xử lý nước thải, khí thải tập trung để giải quyết vấn đề ô nhiễm. Song song với đó là đầu tư hạ tầng giao thông kết nối, bãi đỗ xe đạt chuẩn du lịch, và xây dựng không gian công cộng chuyên dùng cho trình diễn kỹ thuật nghề và tổ chức lễ hội. Khuyến khích mô hình hợp tác công - tư (PPP) trong việc phát triển du lịch làng nghề, kêu gọi doanh nghiệp lớn đầu tư vào hạ tầng và quản lý du lịch chuyên nghiệp, giúp giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước và tăng tính hiệu quả, bền vững của dự án.

Làng nghề truyền thống Hà Nội là tài sản vô giá, góp phần tạo dựng bản sắc văn hóa và là động lực phát triển kinh tế, xã hội của Thủ đô. Việc bảo tồn và phát huy làng nghề không chỉ gìn giữ di sản mà còn mở ra hướng phát triển công nghiệp văn hóa, gia tăng giá trị kinh tế và nâng cao vị thế của Hà Nội trong hội nhập quốc tế. Phát triển bền vững làng nghề đòi hỏi sự kết hợp hài hòa giữa bảo tồn - sáng tạo - kết nối du lịch - chuyển đổi số, qua đó tạo điều kiện để các nghề truyền thống tiếp tục tỏa sáng như những “viên ngọc văn hóa” của Thăng Long - Hà Nội trong kỷ nguyên mới.

NGUYỄN THỊ HỒNG VÂN – Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật

NGUYỄN DUY DŨNG – Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc và Tôn giáo

______________________________

Tài liệu tham khảo

1. Khánh An, Hà Nội trao bằng công nhận 14 làng nghề, nghề truyền thống và làng nghề truyền thống, nhandan.vn, 15-4-2025.

2. Diệu Anh, Phát triển làng nghề bền vững gắn với văn hóa, du lịch, thanglong.chinhphu.vn, 8-7-2024.

3. Phạm Ngọc Sơn, Hà Nội phát triển du lịch văn hóa làng nghề nhằm thúc đẩy công nghiệp văn hóa, tapchicongsan.org, 2-10-2024.