Xã Hà Tây (nay thuộc xã Ia khươl), tỉnh Gia Lai vốn là nơi sở hữu những ngôi nhà rông truyền thống còn nguyên bản do chính bà con người dân tộc Bahnar sinh sống lâu đời trên mảnh đất này dựng lên. Lần này, khi về thăm lại Hà Tây, tôi dành thời gian để chiêm ngắm và được nghe các già làng kể chuyện nhà rông.

Vẫn vẹn nguyên như trong tâm thức, nhìn từ xa, Kon Sơ Lăh hiện lên vẻ đẹp của một ngôi nhà rông nguyên bản truyền thống

Địa bàn xã có cung đường giao thông tương đối thuận lợi. Toàn xã Hà Tây (trước đây) có 9 làng, hiện nay có 4 làng còn giữ được những nhà rông truyền thống được dựng lên hoàn toàn từ nguyên vật liệu như tranh, tre, nứa, dây mây… đó là làng Kon Sơ Lăl, Kon Măh, Kon Hơng Lẽh và Kon Chang.

Hành trình khám phá xã Hà Tây (trước đây) của chúng tôi bắt đầu tại ngôi nhà rông cao vút giữa làng Kon Măh. Không hẹn trước, thế nhưng khi vừa đến nơi tôi có duyên gặp già làng Ngưm khi ông đang trầm tư bên mái hiên nhà rông, phả từng làn khói thuốc ra màn mưa mờ ảo.

Trò chuyện, được già Ngưm cho biết nhà rông làng được dựng lên vào năm 2005. Địa điểm được lựa chọn dựng nhà rông là nơi có không gian rộng, thoáng đãng, phải là vị trí đẹp nhất trong làng và hội đủ các yếu tố thiên thời, địa lợi, nhân hòa. Thời điểm đó cũng là lúc bà con di chuyển từ làng cũ ra vùng đất mới này tái định cư. Tháng 12 năm 2023, khi nhà rông có dấu hiệu xuống cấp, bà con dân làng cùng chung tay góp sức gia cố, sửa lại những phần bị hư hỏng bởi nắng mưa hao mòn.

Hành trình của chúng tôi bắt đầu tại ngôi nhà rông cao vút giữa làng Kon Măh

Sau khi xin chủ trương của chính quyền và nhận được sự đồng lòng nhất trí của 94 hộ dân trong làng, mọi người gác lại công việc nương rẫy, các gia đình tập trung hoàn toàn cho việc sửa lại nhà rông. Mỗi người một việc, từ già, trẻ, lớn, bé đều chung tay tùy theo sức của mình. Đàn ông thanh niên khoẻ mạnh thì lên rừng chặc cây le, cây nứa… phụ nữ cắt tranh, phơi khô để lợp mái. Cứ thế trong hơn 1 tháng cho viêc chuẩn bị nguyên vật liệu và bắt đầu tiến hành sửa chữa nhà rông trong vòng 1 tuần thì hoàn thiện.

Ngôi nhà rông to đẹp có chiều ngang khoảng 11 sải tay mang bao tâm huyết, niềm tự hào và sức mạnh đoàn kết của dân làng Kon Măh đẹp lên từng ngày mà vẫn giữ được nét nguyên bản cần có. Vị trí này, cũng chính là nơi diễn ra các hoạt động sinh hoạt văn hóa cộng đồng, tâm linh, tổ chức các lễ hội truyền thống của dân làng.

Già Ngưm tự hào chia sẻ: Trong làng Kon Măh có anh Im là một nghệ nhân đa tài. Anh tham gia hầu hết những sự kiện của làng. Ngoài năng khiếu biết chế tác và chơi các loại nhạc cụ dân tộc truyền thống, anh còn có thể truyền dạy lại cho các em nhỏ có đam mê học theo để duy trì nét sinh hoạt văn hoá ý nghĩa này. Mỗi khi làng có hoạt động gì đều có thể an tâm giao cho anh phụ trách tập hợp bà con cùng tập luyện và trình diễn.

Nhà rông làng Kon Hơng Lẽh vẽ nên bức tranh yên bình

Ngoài ra, làng Kon Măh còn có 3 đội cồng chiêng, gồm: đội cồng chiêng nam, nữ và trẻ em. Hầu hết các đội đều biết chơi nhạc cụ, xoang, hát dân ca… và nhiệt tình  tham gia những hoạt động văn hóa - du lịch trong tỉnh.

Hà Tây còn là vùng đất của những tài năng chơi cà kheo (đôi cà kheo theo tiếng Bahnar được gọi là “xing xơng”). Hầu như tất cả các lễ hội của xã Hà Tây không thể thiếu nội dung biểu diễn môn cà kheo. Trong đó, làng Kon Măh nổi bậc khi có một đội cà kheo được nhiều người biết đến và luôn đạt được thành tích cao trong thi đấu.

Có thể kể đến là anh Tham, được mệnh danh là kiện tướng cà kheo của làng Kon Măh. Ngoài việc mang nhiều thành tích về cho làng, anh còn là nhân tố tích cực trong việc truyền lửa và chỉ dạy lại cho các thế hệ trẻ môn thể thao truyền thống này. Việc tập và biểu diễn cà kheo vẫn được duy trì khá đều như một nét sinh hoạt có ý nghĩa của người làng Kon Măh.

Sau gần 5 năm, tôi mới có dịp quay trở lại thăm làng Kon Sơ Lăh, ngôi làng cách UBND xã Hà Tây(trước đây) hơn 2km. Lần đầu đến đây khi nhân dịp đưa đoàn quay phim S Việt Nam ghi hình phóng sự về đội cồng chiêng của làng.

Vẫn vẹn nguyên như trong tâm thức, nhìn từ xa, Kon Sơ Lăh hiện lên vẻ đẹp của một ngôi nhà rông nguyên bản, to đẹp và kỳ vĩ giữa khoảng đất rộng. Với chiều cao gần 2m, ngang 24m, nhà rông được xây dựng với kiểu mẫu truyền thống, họa tiết, hoa văn rất tinh xảo. Không qua thiết kế, cũng không cần đo đạc, mỗi phên nứa, cây cột, mái tranh, từng góc cột góc kèo, nan mây, từng hoa văn của nhà rông cũ đã hằn in trong trí nhớ để dẫn dắt dân làng từng chút một dựng lại nhà rông mới từ bàn tay khéo léo, tài hoa của cộng đồng dựa vào kinh nghiệm trao truyền của cha ông.

Nổi bậc giữa nền trời xanh, mái nhà rông được lợp bằng cỏ tranh, hai mái ốp vào nhau như hình lưỡi rìu vươn lên kiêu hãnh, thể hiện sức mạnh  biểu tượng thiêng liêng của một cộng đồng dân cư.

Chúng tôi dừng chân, chậm rãi chiêm ngắm và sờ vào từng cây cột sừng sững trụ giữa các góc nhà rông. Nhìn lên trên mái, những cây nứa, cây le được bà con chèn cố định phía dưới lớp tranh dày vô cùng sắc xảo, chắc chắn. Và đẹp hơn tất thảy, khi đứng trên nền ngôi nhà rông truyền thống này cho chúng ta cảm nhận được hơi thở, đời sống và tâm hồn của dân làng Kon Sơ Lăh giữa miền xanh xa thẳm.

Trò chuyện bên hiên nhà rông, được già làng Yưuh thông tin: Làng có 150 hộ dân với 600 nhân khẩu, 100% là dân tộc Bahnar. Năm 2017, nhà rông được xây mới khi chuyển từ làng cũ ra. Đầu tháng 4-2025, khi mái nhà rông đã có dấu hiệu xuống cấp, bà con làng Kon Sơ Lăl cùng chung tay lợp lại mái. Việc chung tay sửa chữa ngôi nhà rông thể hiện sức mạnh cộng đồng và tiềm lực to lớn của làng trong việc tập hợp, đoàn kết người dân.

Tại khoản sân rộng, trong dịp hội hè, dân làng thường xuyên cùng nhau quây quần trước mái nhà rông, dưới bóng cây nêu, thưởng thức những ché rượu cần thơm ngọt và hòa mình trong âm thanh cồng chiêng ngân vang, nhịp nhàng điệu xoang mượt mà, uyển chuyển.

Con dốc quanh làng Kon Sơ Lăl đẹp như tranh vẽ giữa trưa vắng bóng người qua. Trong cung đường trải nghiệm, chúng tôi vào thăm nhà anh Dưuh và chị Y Nao, ngôi nhà lợp mái ngói khang trang được xây dựng cùng năm và nằm sát bên hông của nhà rông làng. Vui vẻ tâm tình về chuyện cuộc sống thường nhật, anh Dưuh cho biết: Anh có thể đan gùi và một số đồ dùng cần thiết sử dụng trong gia đình. Nếu khách đến thăm làng trải nghiệm không gian núi đồi, có nhu cầu tìm hiểu về đời sống và nét đẹp của người dân sinh sống lâu đời tại vùng đất này, vợ anh sẽ đưa đi tham quan và chia sẻ chuyện làng mình.

Anh Bưh, cán bộ văn hóa - xã hội cho hay: “Làng Kon Sơ Lăl có đội cồng chiêng khoảng 50 người thường xuyên biểu diễn tại các lễ hội của tỉnh, đã để lại ấn tượng đẹp trong lòng du khách. Trong đội cồng chiêng, còn có em Quang cùng em Khok, em Uin thành thục chơi và trình diễn cà kheo, đều là những hạt nhân nhỏ tuổi nhưng rất tài năng của làng”.

 Nhà rông của người Bahnar mỗi nơi lại mang một đặc trưng riêng. Đến với Hà Tây, chúng ta được chiêm ngắm những ngôi nhà rông Bahnar truyền thống to đẹp mang dáng vẻ bề thế với chiều ngang tương đối rộng, mái được lợp tranh dày hơn cả gang tay. Người dân rất có ý thức bảo tồn nhà rông, bởi đây là biểu tượng văn hóa, tinh thần của cộng đồng.

Nếu muốn một lần được trải nghiệm không gian yên bình ở làng xa, nơi cộng đồng người dân tộc bản địa sinh sống lâu đời tại điểm đến, mời bạn về thăm và nghe kể chuyện làng ở Hà Tây.

Khi rời làng Kon Sơ Lăl, điểm đến cuối cuôc hành trình, chúng tôi được chị Thok đưa đến chiêm ngắm nhà rông làng Kon Hơng Lẽh. Lúc này, trời bắt đầu mưa nặng hạt càng khiến cho ngôi nhà rông giữa mênh mang cao nguyên thêm phần u tịch, mang nét đẹp cổ kính mà uy nghiêm.

Nhà rông làng Kon Hơng Lẽh được xây mới vào năm 2011 với tổng diện tích khoảng 160m2. Giữa khoảng sân rộng được lợp thảm cỏ xanh mướt, xung quanh có cảnh quan khoáng đạt, yên bình nổi bậc lên nét đẹp của ngôi nhà rông còn khá mới vẽ nên bức tranh yên bình nơi làng xa. Tại không gian này, vào những dịp lễ hội, các ngày vui của làng, đội cồng chiêng sẽ tập luyện và cùng nhau đánh chiêng, nối nhịp vòng xoang vang vọng cả một miền xa.

Bài và ảnh: VÕ THANH THẢO

Nguồn: Tạp chí VHNT số 616, tháng 8-2025