Khi những người dùng internet, đặc biệt là thanh, thiếu niên (giới trẻ), bắt đầu tìm kiếm một nơi thỏa mãn các nhu cầu về thông tin, giải trí, kết nối, thì mạng xã hội (MXH) ra đời, đáp ứng một cách gần như hoàn hảo những nhu cầu đó. Hiện nay, các MXH trên thế giới, phổ biến nhất là Facebook, YouTube, Instagram, Twitter, MySpace…, đều có thành công nhất định dựa trên sự phù hợp về địa lý, chính trị, văn hóa… của khu vực, quốc gia, vùng miền. Tại Việt Nam cũng đã xuất hiện nhiều MXH như ZingMe, Gov.vn, YuMe, Tamtay... nỗ lực liên kết người dùng bằng những đặc trưng riêng. Có thể nói, MXH đã trở thành một phần quan trọng, có tác động nhất định làm thay đổi thói quen cũ và hình thành những biểu hiện mới của tư duy, lối sống, văn hóa… ở một bộ phận khá lớn những người sử dụng là giới trẻ.

   Thay đổi trong lối sống sinh hoạt

   Qua khảo sát học sinh, sinh viên, có thể nhận thấy sự tác động của MXH tới lối sống của họ, trước hết là ở các nhu cầu, thói quen sinh hoạt. Nhiều bạn trẻ đã chia sẻ rằng, Facebook quan trọng với họ đến mức ngay trong lớp học hay giảng đường thì vẫn có nhiều bạn lướt mạng; hay nhiều bạn có thể thức thâu đêm để vào MXH với quan niệm đó mới là khoảng thời gian dành cho riêng mình… Chính việc sử dụng MXH như vậy đã dẫn đến một vấn đề đáng báo động hiện nay: thực trạng “sống - hướng tới tương lai qua Facebook”, mà ở đó phần nhiều là sự hiện diện của các yếu tố ảo dễ khiến người ta rơi vào tình trạng sống phi thực tế.

   Một biểu hiện khác là sự thay đổi trong phong cách ăn mặc hằng ngày của giới trẻ. Nhiều bạn trẻ coi MXH là một kênh thông tin định hướng cho sự lựa chọn thời trang và nhìn từ góc độ nào đó, đây được xem là một trong những tác động tích cực. Tuy nhiên, bên cạnh đó, một bộ phận giới trẻ cũng chỉ ra mặt trái của sự tác động này khi nhiều bạn trẻ thông qua MXH đã có sự tiếp cận, bắt chước không chọn lọc một số xu hướng thời trang không phù hợp với văn hóa cũng như với diện mạo, hình thể dẫn đến lối ăn mặc phản cảm, đặc biệt là sự tùy tiện trong các môi trường đòi hỏi tính quy phạm như trường học hay công sở.

   Một sự thay đổi nữa là thói quen mua sắm của giới trẻ. Một nghiên cứu được thực hiện trên 800 cuộc phỏng vấn trực tiếp, hơn 4.500 bản khảo sát từ các trang MXH trong 2 tháng của Cục Quảng cáo tương tác Mỹ (IAB) đã đưa ra nhận định: Digital marketing (tiếp thị kỹ thuật số), cụ thể là truyền thông MXH, có ảnh hưởng đến quyết định mua hàng của người tiêu dùng: cứ 4 trong 5 khách hàng sẽ có thiên hướng mua hàng sau khi khám phá về thương hiệu trên MXH, với hơn 83% cảm thấy hài lòng khi dùng thử sản phẩm, và khoảng 90% sẽ chia sẻ về thương hiệu sau khi tương tác với thương hiệu đó trên MXH (1). Một cuộc khảo sát tại Việt Nam, ở nội dung về “mật độ mua sắm thông qua MXH của giới trẻ”, cho thấy MXH đã và đang khiến giới trẻ dần có những sự thay đổi nhất định về thói quen mua sắm: 75% cho biết có ít nhất một lần mua sắm qua MXH, 6% thường xuyên và chỉ có 14% chưa bao giờ. Chính vì sự phổ biến của phong cách mua sắm này, MXH đang trở thành một mảnh đất màu mỡ cho nhiều doanh nghiệp cũng như những người buôn bán kinh doanh nhỏ lẻ bởi sự nhanh chóng, tiện lợi, tiết kiệm nguồn lực, chi phí nhưng hiệu quả lại rất thiết thực cho cả hai bên mua - bán.

   Sự thay đổi về thói quen sinh hoạt của từng cá nhân còn dẫn đến những thay đổi trong nếp sống, nếp sinh hoạt của cả gia đình: thời gian gặp gỡ, cách thức tương tác, ngôn ngữ giao tiếp, khác biệt về quan điểm sống... Ở chiều cạnh này, MXH cũng ít nhiều len lỏi vào trong mối quan hệ giữa các thành viên. Có quan điểm cho rằng, MXH có khả năng giúp các thành viên gia đình gắn kết với nhau cho dù họ ở bất cứ nơi đâu. Tuy nhiên, từ một góc nhìn khác, có quan điểm tỏ ra lo ngại trước sự ảnh hưởng, tác động có MXH có thể làm lỏng lẻo các mối quan hệ giữa ông bà, cha mẹ và con cháu trong một gia đình.

   Thay đổi trong học tập và công việc

   Phải thừa nhận rằng những hình thức học mới trên MXH đã làm thay đổi căn bản phương pháp học truyền thống của giới trẻ Việt Nam, mở ra cơ hội tiếp cận kho tàng tri thức phong phú của nhân loại theo cách chủ động - tức là mỗi cá nhân có quyền tiếp nhận hay không tiếp nhận những luồng thông tin đa dạng ấy để phục vụ cho lợi ích của chính mình. Điều này đồng nghĩa với việc MXH đã giúp khắc phục phần nào đó những điểm yếu của hệ thống giáo dục trong thời đại công nghiệp vốn làm suy giảm tính sáng tạo của học sinh (2). Học tập trên mạng cũng là một trong những lý do khiến giới trẻ yêu thích MXH. Với hình thức học tập mới này, ngoài việc đến trường, giới trẻ sẽ có thêm nhiều kênh để lựa chọn phục vụ cho việc học của mình…Chính các hình thức học đa dạng trên các MXH đã góp phần quan trọng trong việc giúp cho giới trẻ chủ động trong việc học tập, tự trau dồi kiến thức để nâng cao năng lực của bản thân trong một xã hội năng động như hiện nay. Chưa bao giờ, việc tìm kiếm, chia sẻ và giao lưu tri thức lại trở nên đơn giản đến thế, vượt qua mọi trở ngại về không gian và thời gian, vượt qua khoảng cách giữa các thế hệ… Hàng loạt trang web luôn sẵn sàng hỗ trợ giới trẻ học tập bằng nhiều cách thức như hướng dẫn phương pháp học, hướng dẫn giải bài tập các môn học, cung cấp các kinh nghiệm, thông tin trong thi cử, tuyển sinh… Hầu hết các trường học ở các thành phố lớn đều xây dựng forum riêng, cung cấp đầy đủ các thông tin liên quan đến việc học tập, giảng dạy và đó cũng là diễn đàn tương tác khá cởi mở giữa các học viên cũng như giữa học viên với thày cô… Nhìn từ một góc độ khác, cộng đồng MXH thường có xu hướng bàn luận về một vấn đề hay chủ đề nào đó và trong nhiều trường hợp giới trẻ có thể tìm được cách giải quyết tốt những vấn đề mà họ đang gặp phải. Do vậy, MXH được coi là một trong những kênh giúp giới trẻ nâng cao hiệu quả học tập, chia sẻ kiến thức và tài liệu. Việc liên lạc, trao đổi trở nên thuận tiện và nhanh chóng khi thông qua MXH, giáo viên có thể phổ biến, cập nhật thông tin về bài học, về các hoạt động học tập đến học viên, đồng thời tạo ra các cuộc thảo luận với học viên cả về những vấn đề ngoài lớp học… Mặt khác, học viên cũng có thể hình thành các nhóm học trực tuyến, không cần phải gặp nhau mà vẫn có cơ hội khám phá về những chủ đề đang quan tâm để phục vụ cho các môn học, đặc biệt, bằng cách kết nối trên MXH, có thể học hỏi và trao đổi kiến thức với những người khác có cùng mối quan tâm. Sự tác động này của MXH đến hoạt động học tập của giới trẻ rõ ràng mang lại khá nhiều lợi ích thiết thực: từ việc cộng tác với sinh viên và giáo viên qua MXH, giới trẻ có thể xây dựng các cộng đồng học rất có hiệu quả song lại tiết kiệm chi phí, thời gian và công sức. Thực tế, đã có rất nhiều sinh viên thành công trong việc tạo lập những trang giúp đỡ nhau học tập tiếng Anh hoặc các môn học chuyên ngành. Trên MXH hiện cũng rất phổ biến các chương trình e learning cho phép giới trẻ tự chọn gói học phù hợp để trang bị kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm về một môn học hay lĩnh vực nào đó. Với nhiều bạn trẻ, đây là cơ hội lý tưởng để tự làm giàu vốn tri thức của mình, thay vì phải trải qua quá trình giáo dục dài hơi, mang tính mô phạm đôi khi là sự bó buộc trong nhà trường hay ở các lớp/khóa học, họ hoàn toàn có thể chủ động về thời gian, chương trình và cả chi phí trong việc sắp xếp kế hoạch học tập cho riêng mình. Đây được coi là một trong những yếu tố quan trọng tác động đến quá trình phát triển nhân cách và định hướng lối sống của giới trẻ Việt Nam hiện nay.

   Ngoài tiện ích có thể cung cấp các kiến thức ở nhiều lĩnh vực hay môn học phục vụ cho nhiệm vụ học tập của giới trẻ, MXH còn là kênh cung cấp và chuyển tải lý tưởng về kỹ năng sống nhiều mặt cho thanh, thiếu niên như các kiến thức về sức khỏe sinh sản, sức khỏe tình dục, tình yêu, kế hoạch hóa gia đình, HIV/AIDS… Những kết quả mang lại từ việc cung cấp nguồn thông tin này là hết sức khả quan, khi một nghiên cứu gần đây cho biết tỷ lệ giới trẻ sử dụng internet (trong đó có MXH) có kiến thức về các biện pháp tránh thai hiện đại cao gấp 2 lần so với giới trẻ không sử dụng internet; tỷ lệ giới trẻ có sử dụng internet có kiến thức về các đường lây truyền HIV cao gấp 1,4 lần so với giới trẻ không sử dụng internet (3).

Tỷ lệ người dùng internet là giới trẻ ngày càng nhiều
Ảnh: Hoàng Trình

   Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tích cực thì MXH cũng có một số tác động tiêu cực đối với việc học của giới trẻ khi việc sử dụng quá nhiều khiến nhiều bạn trẻ xao nhãng việc học tập, quỹ thời gian tự học giảm sút, thờ ơ với các hoạt động ngoại khóa hữu ích của nhà trường. Không khó để bắt gặp trên giảng đường hiện tượng trong khi học viên đang chăm chú nghe giảng thì đâu đó vẫn một số bạn mải mê lướt Facebook, thậm chí xem phim ngay trong giờ học. Không quá khi nhận định rằng, MXH đang là một món ăn tinh thần có khả năng gây nghiện rất mạnh mẽ trong giới trẻ hiện nay. Khảo sát được công bố vào tháng 10 - 2014 của trang web GlobalWebIndex cho biết: Việt Nam đứng thứ 10 trong top 10 nước nghiện Facebook nhất thế giới (4). Ngoài một số tính năng có khả năng chiếm lĩnh thời gian dành cho học tập của giới trẻ, MXH còn là môi trường tràn lan các diễn đàn có mục đích và nội dung nhảm nhí (những thông tin thất thiệt, clip hài nhảm, hở hang, gây sốc…) song lại có khả năng thu hút sự chú ý của hàng triệu bạn trẻ - những người có thể dành hàng giờ mỗi ngày để xem những tin tức vô bổ này. Bên cạnh đó, MXH còn tiềm ẩn nhiều nguy cơ khi những thông tin, hình ảnh riêng tư được chia sẻ với người thân, bạn bè có thể bị lợi dụng để phục vụ cho những mục đích xấu; hay việc trong thời gian qua, một bộ phận giới trẻ do chưa có đủ kiến thức, ý thức và trách nhiệm trong việc sử dụng MXH đã đăng tải nhiều thông tin không lành mạnh, gây ảnh hưởng tiêu cực đến suy nghĩ, tư tưởng của giới trẻ.

   Một trong những tác động rõ rệt nhất của MXH đến cách thức làm việc của giới trẻ hiện nay là sự thay đổi cách thức tuyển dụng vào vị trí làm việc. Trước đây, để xin vào làm việc ở một cơ quan hay công ty nào đó, giới trẻ thường phải đến trực tiếp để nộp hồ sơ xin việc thì ngày nay, nhiều nhà tuyển dụng đã dựa vào “tiểu sử” của ứng viên được công khai trên MXH để quyết định có tuyển dụng họ hay không. Cách làm này đã mang lại nhiều lợi ích cho các bên liên quan. Còn đối với giới trẻ, MXH được coi là một trong những phương tiện đắc lực mang tới nhiều cơ hội việc làm theo những cách thức đơn giản và thuận tiện hơn nhiều so với trước đây. MXH được xem là môi trường để họ tìm kiếm việc làm, thậm chí nhiều bạn trẻ còn có thể có nhiều cơ hội hơn về công việc vào cùng một thời điểm, bởi lẽ thông qua MXH, họ dễ dàng thu nhận được các thông tin đa chiều về nhà tuyển dụng mà họ đang quan tâm, và như vậy rõ ràng họ sẽ có nhiều hơn một lựa chọn cho công việc mà mình mong muốn.

   Một trong những công việc rất phổ biến được giới trẻ quan tâm hiện nay là bán hàng online, công việc rất mới mẻ gắn với sự phát triển của MXH, hoàn toàn phù hợp với sự thay đổi thói quen mua sắm của giới trẻ - mua sắm online. Với lượng người dùng đông đảo lại có tính tương tác cao, MXH đã trở thành công cụ rất hữu hiệu cho hoạt động quảng cáo, tiếp thị và bán các sản phẩm… Không khó để nhận thấy sự xuất hiện của hàng loạt quảng cáo về sản phẩm, dịch vụ theo từng khu vực chuyên biệt, hay được cập nhật từ chính người dùng trên những trang MXH phổ biến hiện nay. MXH chính là môi trường lý tưởng để truyền đi các thông điệp của cả người bán lẫn người mua, bên cạnh đó quảng cáo qua MXH cũng được coi là hình thức marketing ít tốn kém nhất bởi với việc tạo tài khoản đại diện cho người bán hàng ngay trên MXH hoàn toàn có thể cung cấp các dịch vụ tư vấn, chăm sóc khách hàng cũng như nắm bắt được thị hiếu, nhu cầu của khách hàng về mặt hàng nào đó qua những hoạt động trên trang cá nhân của họ. Ngoài việc tiết kiệm được khoản chi phí cho quảng cáo các mặt hàng cần bán, hình thức kinh doanh này còn giúp cho các bạn trẻ không phải mất thêm các chi phí khác như thuê cửa hàng, địa điểm, nhân công…

   Nhìn chung, trên phương diện tích cực, MXH đã có những tác động theo chiều hướng tốt đến hoạt động sống của giới trẻ hiện đại với nhiều lợi ích mà chúng mang lại. Nhìn từ góc độ khái quát nhất có thể nhận thấy, trước hết mạng xã hội là một phương pháp học khi được coi là một diễn đàn/không gian mà qua đó giới trẻ học hỏi và trưởng thành khi tiếp nhận và chia sẻ thông tin, tài liệu, kinh nghiệm trong học tập cũng như công việc, mở ra cơ hội học hỏi kiến thức và trau dồi kỹ năng cho người sử dụng, biến nó thành nguồn lực cá nhân giúp phát triển tư duy nhận thức, nâng cao giá trị bản thân trong một bối cảnh xã hội luôn thay đổi và luôn đòi hỏi. Bên cạnh đó, MXH còn có khả năng giúp ích cho công việc, đem đến những cơ hội việc làm cho giới trẻ khi bán và mua hàng online đang ngày càng phổ biến như một hình thức kinh doanh mới thuận lợi cho cả người bán lẫn người mua.

   Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích, một số ảnh hưởng tiêu cực của MXH tới hoạt động sống của giới trẻ cũng đã được nhìn thấy với nhiều nguy cơ, rủi ro tiềm ẩn có thể ảnh hưởng xấu tới công việc, các mối quan hệ cá nhân và cuộc sống của người sử dụng là thanh, thiếu niên, dẫn tới những hệ lụy không mong muốn. Trước hết đó là hiện tượng nghiện MXH đang có chiều hướng gia tăng và là nguyên nhân của nhiều hệ lụy như: giảm khả năng tương tác giữa người với người, làm lỏng lẻo các mối quan hệ giữa cá nhân với gia đình, nhà trường và cộng đồng xã hội; lãng phí thời gian, tiền bạc, sức khỏe và xao nhãng mục đích sống, mục tiêu thực của cá nhân; nguy cơ mắc bệnh trầm cảm và các chứng rối loạn tinh thần, tâm lý ngày càng cao trong giới trẻ; những thay đổi trong tâm lý cá nhân, sự hình thành những phong cách và cá tính của giới trẻ tham gia MXH dẫn tới những thay đổi không mong muốn về luân lý và đạo đức truyền thống, hình thành một số tư tưởng, quan điểm mới về lối sống có dấu hiệu lệch chuẩn, đi ngược lại thuần phong mỹ tục của dân tộc. Sau cùng, đó là vấn đề quyền riêng tư bị xâm phạm ngày càng phổ biến trên MXH. Những nguy cơ này cảnh báo rằng, sự riêng tư cá nhân đang dần mất đi trong khi mạng xã hội càng phát triển.

_______________

   1. Truyền thông qua mạng xã hội - nhân tố quan trọng của digital marketing năm 2013, genk.vn, 2013.

   2. Bùi Hoài Sơn, Ảnh hưởng của internet đối với thanh niên Hà Nội, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2006, tr.63.

   3. Nguyễn Thị Mai Hương, Nguyễn Đình Anh, Điều tra quốc gia về vị thành niên và thanh niên Việt Nam lần thứ 2, Báo cáo chuyên đề thanh thiếu niên Việt Nam với việc tiếp cận và sử dụng phương tiện truyền thông đại chúng, gopfp.gov.vn. tr.37.

   4. Duy Nguyễn, Việt Nam nằm top 10 nước “nghiện” Facebook nhất thế giới, tienphong.vn, 2014.

Tác giả: Nguyễn Thị Lan Hương

Nguồn: Tạp chí VHNT số 422, tháng 8-2019