Một buổi sáng tinh sương, chúng tôi ngược Quốc lộ 14D, men theo những cung đường uốn lượn giữa núi rừng Nam Giang. Mây trắng bảng lảng, khe suối róc rách chảy, tiếng chim gọi nhau vang vọng trong sương sớm. Núi nối núi, đồi nối đồi, thẳm sâu trong màu xanh bất tận ấy, những ngôi làng Cơ tu hiện ra như những chấm nhỏ ấm áp giữa đại ngàn Trường Sơn. Ở đó, nơi con người sống hòa quyện với rừng, với suối, có một biểu tượng khiến bất cứ ai cũng phải dừng chân chiêm ngưỡng: ngôi nhà Gươl với cặp “chim thiêng” kiêu hãnh vươn cánh trên nóc.

Bước vào làng, ta dễ dàng nhận ra hình ảnh quen thuộc: những ngôi nhà sàn quây quần thành vòng tròn, ở chính giữa là Gươl. Dù làng giàu hay nghèo, Gươl vẫn luôn được dựng lên, như một mạch nguồn không bao giờ tắt trong đời sống cộng đồng. Với đồng bào Cơ tu, Gươl là linh hồn của buôn làng, là nơi trú ngụ của thần linh, tổ tiên và cũng là trung tâm của mọi sinh hoạt. Ở đó, lễ hội mừng lúa mới, lễ ăn thề kết nghĩa, lễ hội được mùa… đều được tổ chức. Không gian Gươl chan chứa hơi thở thiêng liêng, vừa gần gũi, vừa huyền bí.

Ông Bhriu Liếc – một nhà nghiên cứu văn hóa Cơ tu, trú huyện Tây Giang (cũ) – từng chia sẻ: “Nếu người Ba Na, Ê Đê có nhà Rông, người Kinh có đình làng thì người Cơ tu có Gươl. Gươl chính là linh hồn của buôn làng Cơ tu,” Câu nói ấy như một lời khẳng định, để ta hiểu rằng ngôi nhà không chỉ mang ý nghĩa kiến trúc mà còn là nơi kết tinh tâm linh, nơi nối liền con người với cội nguồn.

Kiến trúc Gươl giản dị nhưng độc đáo. Được dựng bằng một cột cái to ở giữa, tám cột con xung quanh, mái lợp lá nón hoặc lá mây, nhìn xa như một trái xoài khổng lồ nằm giữa làng. Vách Gươl là cả một thế giới thu nhỏ, được chạm khắc sinh động: nào trâu, nào tắc kè, nào trăn, kỳ đà, rồi cảnh đàn ông đánh trống, phụ nữ bồng con… Mỗi hình chạm là một lát cắt của đời sống, một câu chuyện gửi gắm từ cha ông.

Chim thiêng trên nóc nhà Gươl thôn Cà Dăng, xã Bến Giằng, TP Đà Nẵng

Điều khiến khách phương xa phải ngẩng đầu trầm trồ chính là hình tượng “chim thiêng” – Đhơrượp – nằm vươn cánh nơi nóc nhà. Già làng Riah Nhơơih, 75 tuổi, ở thôn Pà Ting, xã Tà Bhing cũ, nay là xã Bến Giằng (thành phố Đà Nẵng) chậm rãi nói: “Đhơrượp vừa làm đẹp cho Gươl, vừa mang ý nghĩa tâm linh, lại giúp mái nhà thêm chắc chắn”.  Hóa ra, những cánh chim ấy không chỉ là vật trang trí, mà còn là điểm tựa tinh thần, nơi gửi gắm bao ước vọng.

Các nhà nghiên cứu đã ghi nhận hơn mười mẫu Đhơrượp khác nhau nhưng phổ biến nhất là hình chim G’rook và Triêng – hai loài chim quý của Trường Sơn. Với chiếc mỏ cong, dáng uyển chuyển, chúng hiện ra đầy kiêu hãnh. Người nghệ nhân thường đẽo tạc trên tấm gỗ dày, tạo nên bố cục đối xứng đẹp mắt. Ở phần dưới, hai cặp chim Triêng được khắc sống động: con đực cưỡi trên lưng con cái, đầu xoay hai bên theo đường cong chữ S. Hình ảnh ấy tượng trưng cho sức mạnh đoàn kết, đồng thời mang ý nghĩa phồn thực – khát vọng sinh sôi, duy trì nòi giống của cộng đồng.

Trên lưng chim Triêng, hình đầu trâu với cặp sừng cong vút hiện ra đầy uy nghi. Con trâu vốn là tài sản quý, là vật hiến tế trong những lễ hội lớn, mang đến sự sung túc, may mắn. Bên trên nữa, hình một chàng trai khỏe mạnh, hai tay giơ cao chống đỡ, nâng đỡ cả mái nhà, trên đầu lại có hai con hổ oai phong. Tất cả tạo nên một bản hòa ca bằng hình khối: chim – trâu – người – hổ, gói ghém khát vọng ấm no, sức mạnh và sự trường tồn.

Có nơi, thay cho đầu trâu, Đhơrượp lại được tạc thành hàng “chà rang” – những đường răng cưa cong hình bán nguyệt. Trên đó là vầng trăng khuyết, sao năm cánh. Người Cơ tu coi vầng trăng là biểu tượng của sự yên bình, còn ngôi sao tượng trưng cho khát vọng vươn lên, làm chủ tự nhiên, bảo vệ cuộc sống an lành. Trăng, sao cùng hàng chông gợi lên sức mạnh chế ngự gian khó, như lời thề của cộng đồng giữa núi rừng khắc nghiệt.

Già Tơngôl Aping, trú tại thôn Pà Ting, xã Bến Giằng, TP Đà Nẵng giới thiệu chim thiêng trên nóc nhà Gươl

Không chỉ Gươl mà cả những ngôi nhà sàn, nhà dài, nhà Moong cũng thường có Đhơrượp, tuy nhỏ gọn và đơn giản hơn. Nhiều gia chủ còn mời nghệ nhân tài hoa về tạc những biểu tượng độc đáo, gắn lên đầu hồi nhà mình như một niềm kiêu hãnh. Dẫu thế, chỉ Gươl mới giữ được quy mô và vẻ đẹp trọn vẹn nhất của Đhơrượp.

Ngoài ra, trên nóc Gươl còn có ba thanh gỗ Tacooi xếp hình chữ X, đặt giữa hai đầu nóc, giữ cho mái nhà vững chắc. Nhờ đó, toàn bộ cấu trúc vừa bền chặt vừa uyển chuyển, đủ sức chống chọi với mưa gió đại ngàn.

Già Tơngôl Aping (72 tuổi, trú tại thôn Pà Ting, xã Bến Giằng, TP. Đà Nẵng) còn bộc bạch: “Những hình tượng ấy không chỉ đẹp, mà còn là kết tinh sáng tạo của bao thế hệ. Nhờ Đhơrượp mà ngôi Gươl có hồn, có cốt, mang trọn khát vọng của con người”.

Đứng trước một ngôi Gươl với đôi chim thiêng sải cánh, ta như thấy cả trời mây núi rừng gói trong dáng hình ấy. Không chỉ là điêu khắc, không chỉ là nghệ thuật, Đhơrượp còn là niềm tin, là tâm thức cộng đồng gửi vào từng nhát đục, đường chạm. Nó kể câu chuyện về mưa thuận gió hòa, về mùa màng bội thu, về cuộc sống an nhiên mà đồng bào ao ước. Nó cũng là lời nhắn nhủ về sự đoàn kết, về tinh thần bất khuất, sức mạnh cộng đồng.

Ngày nay, Gươl và Đhơrượp vẫn đứng vững giữa bản làng, vừa là minh chứng lịch sử, vừa là hơi thở hiện tại. Với người Cơ tu, đó không chỉ là công trình kiến trúc, mà còn là cội nguồn bản sắc, là sợi dây gắn kết bao thế hệ.

Ai một lần lên Nam Giang, ngẩng đầu nhìn “chim thiêng” trên nóc Gươl, chắc hẳn sẽ không khỏi bồi hồi. Bởi đó là vẻ đẹp kết tinh từ núi rừng, từ bàn tay tài hoa, từ khát vọng vĩnh hằng của con người nơi đại ngàn Trường Sơn.

Bài và ảnh: TIÊN SA

Nguồn: Tạp chí VHNT số 622, tháng 10-2025