Độc đáo nghề in, thêu hoa văn trên trang phục của người Dao tiền ở Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn

Truyền dạy kỹ thuật in hoa văn bằng sáp ong

Bắc Kạn, một tỉnh thuộc vùng Đông Bắc Việt Nam, là nơi sinh sống của nhiều cộng đồng dân tộc như Tày, Nùng, Dao, Mông, Kinh, Hoa và Sán Chỉ. Trong số đó có người Dao đỏ và Dao tiền. Đồng bào dân tộc Dao tiền có dân số đứng thứ hai toàn tỉnh. Hiện ở thôn Tân Ý 1 và Tân Ý 2, thị trấn Vân Tùng, huyện Ngân Sơn là nơi tập trung đông cộng đồng người Dao tiền sinh sống của tỉnh Bắc Kạn. Nơi đây đồng bào còn lưu giữ được nhiều giá trị văn hóa truyền thống mang tính bản địa. Trong vô số giá trị văn hóa truyền thống đó thì loại hình di sản của đồng bào dân tộc Dao tiền còn được trao truyền, có sức sống tốt đến hôm nay phải kể đến nghề in hoa văn sáp ong, thêu trên trang phục truyền thống. Đó là kết quả của sự lao động, sáng tạo và ứng xử với môi trường tự nhiên. Vượt lên trên cả, ở đó chứa đựng biết bao giá trị triết lý sống, nghệ thuật thị giác bởi sự kết hợp hài hòa về màu sắc, đường nét tạo hoa văn. Nó không đơn thuần là sản phẩm vật chất mà còn thể hiện giá trị thẩm mỹ, cá tính, bản sắc văn hóa tộc người.

Cộng đồng dân tộc Dao tiền ở huyện Ngân Sơn tỉnh Bắc Kạn luôn ý thức trong việc gìn giữ, bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc mình, từ kiến trúc nhà cửa, đời sống văn hóa, phong tục tập quán, tín ngưỡng, tiếng nói đến trang phục. Đặc biệt phụ nữ thường xuyên quan tâm truyền dạy nghề thêu, in hoa văn bằng sáp ong cho thế hệ kế cận như một nét văn hóa độc đáo và cũng là niềm tự hào của họ.

Trang phục cổ truyền của người Dao tiền được đánh giá là một trong những loại trang phục có hoa văn phong phú, độc đáo của các dân tộc ở Việt Nam. Không quá rực rỡ mà chỉ với sắc màu cơ bản như chàm, trắng ngà, đỏ và xanh từ thổ cẩm được kết hợp cùng các phụ kiện trang sức bằng bạc tạo nên bộ trang phục truyền thống. Người phụ nữ Dao tiền mặc trên mình bộ trang phục truyền thống khi lên nương hay xuống chợ cho thấy màu sắc như hòa vào cỏ cây, hoa lá rất đỗi tự nhiên. Bằng bàn tay tài hoa và óc sáng tạo, họ đã tự tạo nên tác phẩm nghệ thuật độc đáo ngay trên chính những bộ trang phục của bản thân. Nghệ thuật trang trí hoa văn trên trang phục của người Dao tiền là một kho tàng nghệ thuật dân gian đặc sắc, thể hiện cá tính tộc người. Hoa văn trang trí trên khăn, áo, dây lưng quấn quanh hông không đơn thuần là các chi tiết tạo điểm nhấn mà còn phản ánh sự khác biệt về trang phục giữa các cộng đồng.

Hoa văn phía đầu khăn đội đầu

Trong đời sống văn hóa thường nhật của người Dao tiền, việc in hoa văn, thêu thùa hay khâu vá là công việc gắn liền với người phụ nữ những lúc nông nhàn. Các cô gái thường được học thêu từ những người phụ nữ lớn tuổi hơn. Phương pháp trao truyền từ xưa đến nay hoàn toàn thông qua cách “cầm tay chỉ việc” mà không có sách vở, tài liệu nào hướng dẫn. Giờ đây khu vực thị trấn Vân Tùng hoặc Đèo Gió ta thường bắt gặp hình ảnh chị em phụ nữ Dao tiền vẫn duy trì thói quen thêu thùa khi họ ngồi bán hàng trong chợ hoặc lác đác ven đường. Mỗi phụ nữ đều tự tay thêu cho mình trang phục phục vụ nhu cầu mặc hằng ngày. Sự khác biệt lớn nhất của đồng bào Dao nói chung và Dao tiền vùng Ngân Sơn nói riêng với các tộc người khác trên địa bàn là không biết dệt vải. Nguyên liệu thổ cẩm làm trang phục đều xuống chợ mua từ cộng đồng dân tộc khác như Tày, Nùng thậm chí có những loại thổ cẩm được nhập khẩu từ Trung Quốc. Nếu đến chợ phiên vùng này, ta sẽ gặp các bà, các chị xuống chợ chọn vải về khâu vá. Tùy mục đích làm áo, khăn hay quần, váy mà người ta có cách chọn các loại thổ cẩm được dệt mắt vải khác nhau.

Một bộ trang phục truyền thống hoàn chỉnh của người phụ nữ Dao tiền gồm: yếm, xà cạp, dây lưng, xà tích, khăn vấn đầu, khăn đội đầu, dải dây trang trí, váy dài kết hợp cùng đồ trang sức là 7 hoặc 9 chiếc vòng bạc đeo cổ nặng khoảng 2kg. Trang sức bạc vẫn luôn là vật không thể thiếu trên trang phục của người phụ nữ Dao tiền ở Ngân Sơn. Thân áo dài, xẻ tà và có nẹp nhỏ thêu hoa văn chi tiết, khuy áo được làm bằng những đồng bạc chạm trổ công phu khi móc lại với nhau thành hình chéo. Mỗi bộ trang phục thường có 120 khuy cùng hàng 10 chiếc cúc bạc hình chữ nhật, trên đó được chạm khắc hoa văn công phu, ý nghĩa. Tay áo được khâu theo dạng tay ống và thêu nẹp bằng hoa văn.

Chiếc khăn đội đầu và hoa văn trang trí trên vạt sau áo

Các chi tiết hoa văn tinh xảo nhất được tập trung trên chiếc khăn đội đầu, tà trước, tà sau, viền ống tay áo và túi đựng trầu được thêu, đính họa tiết bạc chạm trổ hết sức cầu kỳ. Chiếc khăn đội đầu là một khổ thổ cẩm tầm 30cm dài 1,2m màu trắng ngà, ở đó được thêu các họa tiết hoa văn như đôi chim, cây thông. Hoa văn thêu theo kiểu đường diềm và tạo thành hình vuông ở hai đầu. Chi tiết trang trí trên khăn đội đầu được bố trí thưa nhưng khi đội lên tạo vẻ phóng khoáng mà vẫn đậm tính mỹ thuật và tính biểu tượng. Đi cùng với khăn đội đầu là những dải dây trang trí thường là 8 chiếc bằng thổ cẩm nhuộm màu đỏ và thêu các hoa văn màu xanh, vàng có đính những bông hoa bằng bạc, người Dao tiền gọi phụ kiện đó là “cùng uàn lang”, điểm cuối các dải đó được đính các quả chuông nhỏ. Đây là một điểm nhấn quan trọng của trang phục phụ nữ Dao tiền nhìn từ phía sau. Thêm nữa là bộ dây xà tích làm bằng bạc phía đầu là một chùm với hình công cụ lao động như dao, xẻng, ngoáy tai, nhíp, cá đính kèm vài quả chuông nhỏ, hộp đựng vôi, thìa để ăn trầu và lục lạc dài khoảng 6-8 cm... Bộ dây xà tích được đeo quanh thắt lưng, một bên cài vào thắt lưng, một bên trễ xuống bên hông. Màu trắng bạc của bộ xà tích nổi bật trên nền trang phục màu chàm tôn thêm vẻ duyên dáng của người phụ nữ. Đặc biệt mỗi bước đi, tiếng chuông, lục lạc phát ra âm thanh như được hòa chung với âm thanh của núi rừng nghe thật thú vị. Đây chính là một trong những nét riêng về thẩm mỹ của người Dao tiền.

Chùm xà tích

Hoa văn trên trang phục truyền thống của phụ nữ Dao tiền được tạo ra dưới ba hình thức: Thứ nhất là dùng chỉ màu thêu, các họa tiết thêu hoa văn trang trí xuất hiện ở khăn, tà áo, cổ tay áo, xà cạp quấn chân, khăn đội đầu. Thứ hai là khâu đính các họa tiết được chế tác hoàn toàn thủ công bằng bạc như túi đựng trầu, hai hàng khuy áo, mảnh yếm trước ngực. Hình thức tạo hoa văn thứ ba có lẽ độc đáo hơn cả đó là in hoa văn bằng sáp ong lên thổ cẩm. Hoa văn in sáp ong thể hiện ở phía dưới của chân váy.

Trong kỹ thuật in hoa văn bằng sáp ong của người Dao tiền hoàn toàn thủ công nhưng dường như có những nguyên tắc nhất định và cần nhiều thời gian cũng như qua không ít công đoạn. Dụng cụ và nguyên liệu tạo hoa văn đơn giản chỉ gồm sáp ong, bếp than, dụng cụ tạo hình làm từ những thanh cật tre. Bộ dụng cụ in sáp ong rất đơn giản, người Dao tiền sử dụng cật tre để uốn hình tam giác với nhiều kích cỡ khác nhau để in các họa tiết thẳng và góc. Còn hoa văn hình tròn, dùng ống tre có đường kính to, nhỏ khác nhau, thông thường từ 1,5cm đến 2cm để in các hoa văn hình tròn, vật dụng dùng làm cữ là lá chít được ép phẳng. Những hoa văn được tạo trên trang phục của người Dao tiền chính là cách thể hiện sự khéo léo, tỉ mỉ, cẩn trọng của mỗi người phụ nữ. Với chiếc váy của phụ nữ thì hoa văn lại được vẽ, in bằng sáp ong. Khi sáp ong được nấu chảy, họ sẽ dùng dụng cụ được làm từ cật tre chấm định hình trên mặt thổ cẩm màu ngà. Công việc này sẽ rất tỉ mỉ và liên tục đến khi thực hiện hết trên khổ vải mới dừng lại. Kết thúc phải đợi khi sáp ong khô sẽ tiến hành nhuộm chàm, công đoạn này tiến hành nhiều lần, cứ nhuộm xong sẽ đem phơi nắng ban ngày, ban đêm lại ngâm trong nước chàm đến khi chàm ngấm đều vào từng sợi thổ cẩm, người ta sẽ luộc trong nước sôi, lúc ấy sáp ong tan chảy ra và các hoa văn sẽ hiện lên nền vải chàm.

Nói về tác dụng của sáp ong trong kỹ thuật tạo hoa văn, nhóm nghệ nhân Bàn Thị Tàn, Đặng Thị Xuyên, Chu Thị Luyến cho biết: “Việc sử dụng sáp ong để in hoa văn trên vải trắng sau khi nhuộm chàm giúp giữ lại màu trắng của thổ cẩm. Quá trình tạo ra những nét hoa văn độc đáo của người Dao tiền cho ra các hình tượng từ chấm in sáp ong là điểm khác biệt cũng là cách để nhận biết sản phẩm thủ công in của dân tộc Dao tiền vùng Ngân Sơn với các dân tộc khác”. Trên chân váy được người Dao tiền in các loại hoa văn khác nhau bằng nghệ thuật in sáp ong, thứ tự từ cạp váy trở xuống gồm: hoa văn hình đồng xu, hoa văn kẻ ngang, hoa văn các hình vuông xếp chồng vào nhau, hoa văn hình vuông có vạch kẻ bên trong. Mô típ hình đồng xu được in trên chân váy của phụ nữ Dao tiền. Các đồng xu này in thành dải liên tiếp nhau chạy hết chiều rộng của váy. Một số phụ nữ cho biết những hình tròn đó biểu trưng cho hình ảnh ngọn núi. Chiếc váy màu chàm với các họa tiết hoa văn kết hợp xà cạp nhiều màu quấn quanh cổ chân không chỉ tôn lên vẻ đẹp duyên dáng, giản dị của phụ nữ Dao tiền mà còn tạo sự cơ động khi di chuyển trên địa hình núi đồi.

Qua đây cho thấy trang phục truyền thống là điểm đầu tiên để nhận biết dấu hiệu tộc người, thể hiện nét đẹp, sự duyên dáng của người phụ nữ. Hơn thế, nó còn là cốt cách, linh hồn của từng dân tộc, là nét đặc trưng riêng để phân biệt dân tộc này với dân tộc khác. Trang phục truyền thống của mỗi dân tộc không chỉ mang đậm bản sắc văn hóa mà còn chứa đựng những giá trị nghệ thuật, giá trị lịch sử, là thông điệp của quá khứ để lại cho hiện tại và tương lai. Bảo tồn và phát huy giá trị thêu, in hoa văn bằng sáp ong trên trang phục truyền thống của người Dao tiền được cộng đồng bảo tồn và phát triển tốt trong xã hội đương đại. Điều này xuất phát từ chính nhu cầu của cộng đồng địa phương, xuất phát từ nhu cầu mong muốn bảo tồn, tiếp nhận và thụ hưởng các giá trị văn hóa của chính dân tộc mình.