Trải qua 80 năm hình thành và phát triển ngành Văn hóa đã và đang khẳng định vai trò là nền tảng tinh thần vững chắc, là động lực nội sinh thúc đẩy sự phát triển bền vững của đất nước. Trong hành trình ấy, Nghệ An cũng đã có những bước tiến dài và vững chắc trong công cuộc xây dựng đời sống văn hóa. Từ một nhiệm vụ chính trị trở thành một khát vọng phát triển, đời sống văn hóa ở Nghệ An ngày càng thấm sâu vào từng ngõ ngách của đời sống xã hội, trở thành nền tảng cho sự phát triển toàn diện của tỉnh trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.

Nhiều sinh hoạt văn hóa của đồng bào được tổ chức trong Đêm hội Sắc Xuân tại miền Tây Nghệ An - Ảnh: tư liệu

Đối với Nghệ An - vùng đất trầm tích của lịch sử và bản sắc, nơi sinh ra những danh nhân làm rạng danh đất Việt - việc xây dựng và phát huy đời sống văn hóa mang ý nghĩa sống còn. Đời sống văn hóa, bao gồm toàn bộ các hoạt động văn hóa, nghệ thuật, thể dục thể thao, sinh hoạt cộng đồng diễn ra ở mọi cấp độ, từ tỉnh đến xã, phường, thôn, bản, khối phố, chính là mạch nguồn nuôi dưỡng bản sắc, bồi đắp nhân cách và củng cố khối đại đoàn kết toàn dân. Đây không chỉ là nơi lưu giữ những giá trị truyền thống đã hun đúc nên con người Nghệ An kiên trung, hiếu học mà còn là môi trường ươm mầm cho những sáng tạo mới, định hình một Nghệ An năng động, văn minh trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.

Những thành tựu nổi bật trong công tác xây dựng đời sống văn hóa tại Nghệ An

Hệ thống thiết chế văn hóa được đầu tư đồng bộ và phát huy hiệu quả, là “xương sống” để tổ chức các hoạt động văn hóa tại cộng đồng

Tỉnh đã tập trung nguồn lực và kêu gọi xã hội hóa để xây dựng, nâng cấp các thiết chế văn hóa từ cấp tỉnh đến cơ sở. Đến nay, hầu hết các xã, phường đều có Trung tâm Văn hóa - Thể thao hoặc Nhà văn hóa đa năng. Nhiều thôn, bản, khối phố cũng đã xây dựng hoặc cải tạo Nhà văn hóa cộng đồng với đầy đủ trang thiết bị cơ bản. Đặc biệt, những năm gần đây, một số địa phương đã đầu tư xây dựng thiết chế văn hóa thể thao đạt tiêu chí của Bộ VHTTDL, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa quy mô lớn. Mạng lưới thư viện công cộng, bảo tàng cũng được củng cố và phát triển, trở thành địa chỉ tin cậy cho người dân tìm hiểu tri thức và lịch sử.

Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” đi vào chiều sâu và lan tỏa rộng khắp

Tỷ lệ gia đình văn hóa, làng/ khối phố văn hóa đạt chuẩn ở Nghệ An luôn ở mức cao và có xu hướng tăng đều qua các năm. Các tiêu chí đánh giá được thường xuyên rà soát, điều chỉnh để phù hợp với tình hình thực tiễn, đảm bảo tính thực chất. Việc bình xét, công nhận danh hiệu được thực hiện công khai, minh bạch, tạo động lực thi đua trong cộng đồng. Phong trào được lồng ghép chặt chẽ với các chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh. Các tiêu chí về văn hóa được xem là bộ phận không thể tách rời của các tiêu chí về hạ tầng, kinh tế, môi trường. Nhờ đó, đời sống văn hóa không chỉ được cải thiện về mặt tinh thần mà còn góp phần vào sự phát triển tổng thể của địa phương.

Chương trình xây dựng nông thôn mới (NTM) tiếp tục được quan tâm chỉ đạo và đạt được kết quả quan trọng. Dự kiến cuối năm 2025, toàn tỉnh có 281/362 xã đạt chuẩn NTM, chiếm 77,62% tổng số xã; trong đó, có 135 xã đạt chuẩn NTM nâng cao; 25 xã đạt NTM kiểu mẫu); 11 đơn vị cấp huyện hoàn thành nhiệm vụ xây dựng và đạt chuẩn NTM. Hình thành và nhân rộng nhiều mô hình sản xuất hiệu quả. Đến nay, Nghệ An đã có 739 sản phẩm OCOP đạt tiêu chuẩn từ 3 sao trở lên, là tỉnh đứng thứ hai cả nước về số lượng sản phẩm đạt hạng sao được công nhận.

 Công tác bảo tồn giá trị di sản văn hóa được phát huy hiệu quả

Toàn tỉnh có hơn 1.400 di tích lịch sử được quản lý và bảo tồn; trong đó có 575 di tích được xếp hạng từ di tích quốc gia đặc biệt, quốc gia đến cấp tỉnh; có 3 bảo vật quốc gia, 9 loại hình di sản văn hóa phi vật thể được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; đặc biệt dân ca ví dặm xứ Nghệ được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Nhiều di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia, cấp tỉnh trên địa bàn đã được trùng tu, tôn tạo, khôi phục lại vẻ đẹp nguyên bản và phát huy giá trị trong giáo dục truyền thống, phát triển du lịch. Công tác kiểm kê, lập hồ sơ khoa học các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể được đẩy mạnh, tạo cơ sở dữ liệu quan trọng cho công tác quản lý, bảo tồn và phát huy, đặc biệt là đối với các tri thức dân gian và nghề truyền thống đang có nguy cơ mai một. Hệ thống lễ hội truyền thống phong phú với hơn 80 lễ hội, tổ chức chủ yếu ở cấp cơ sở, thu hút cộng đồng tham gia, là dịp thể hiện tín ngưỡng, bản sắc và gắn kết cộng đồng. Việc tổ chức lễ hội ngày càng bài bản, hạn chế tiêu cực, giữ gìn sự trang nghiêm.

 Hoạt động nghệ thuật biểu diễn có nhiều chuyển biến tích cực

Chất lượng nghệ thuật được nâng lên, đáp ứng nhu cầu thưởng thức văn hóa, văn nghệ ngày càng cao của Nhân dân. Đội ngũ văn nghệ sĩ Nghệ An đã phát huy nhiệt tình sáng tạo nghệ thuật và trách nhiệm công dân, sáng tác nhiều tác phẩm hướng độc giả vươn tới các giá trị chân - thiện - mỹ, với tính chiến đấu và tính nhân văn cao cả, sâu sắc. Các phong trào văn hóa, văn nghệ, thể thao quần chúng là linh hồn của đời sống văn hóa tại Nghệ An, diễn ra hết sức sôi nổi từ cấp cơ sở đến cấp tỉnh.

Các hoạt động thể dục, thể thao quần chúng nhằm nâng cao thể lực, tầm vóc của người dân được triển khai, nhân rộng và phát triển mạnh

Cuộc vận động “Toàn dân rèn luyện thân thể theo gương Bác Hồ vĩ đại” được đông đảo Nhân dân tham gia tích cực, tự giác, hiệu quả. Việc thực hiện quyền con người trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội được coi trọng và đảm bảo bằng luật pháp, quy chế, quy định, trong đó có các quyền về văn hóa của công dân.

Tỉnh tăng cường hoạt động giao lưu hợp tác với các địa phương có quan hệ hợp tác hữu nghị trong và ngoài nước, như: TP.HCM, Thanh Hóa, Hà Tĩnh, tỉnh Hủa Phăn và Bôlykhămxay (nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào); tỉnh Gyeonggi (Hàn Quốc), tỉnh Gifu (Nhật Bản), Ulianốp (Liên bang Nga)... Đồng thời, phối hợp tổ chức thành công nhiều sự kiện đối ngoại văn hóa lớn tại Nghệ An, qua đó góp phần quảng bá các giá trị văn hóa của tỉnh đến với bạn bè trong nước và quốc tế, tiếp thu nhiều tinh hoa văn hóa của thế giới và của các địa phương trong nước.

Các thành tựu trong xây dựng đời sống văn hóa đã tạo nền tảng vững chắc để phát triển du lịch, một trong những ngành kinh tế mũi nhọn của tỉnh

Các di tích lịch sử, văn hóa, các lễ hội truyền thống, làng nghề và các loại hình nghệ thuật dân gian đã trở thành sản phẩm du lịch độc đáo, thu hút du khách trong và ngoài nước. Cùng với việc phát triển sản phẩm, chất lượng dịch vụ du lịch cũng được nâng cao, góp phần quảng bá hình ảnh một Nghệ An thân thiện, mến khách, giàu bản sắc. Du lịch văn hóa đã tạo ra nguồn thu đáng kể cho ngân sách tỉnh và người dân địa phương, thúc đẩy phát triển các ngành kinh tế dịch vụ, tiểu thủ công nghiệp, tạo thêm việc làm và cải thiện đời sống.

Những kết quả đạt được trong xây dựng đời sống văn hóa ở Nghệ An mà trọng tâm là phát triển văn hóa, xây dựng con người Nghệ An đã có tác động tích cực, góp phần thiết thực, có hiệu quả vào phát triển kinh tế, xã hội của tỉnh.

Những bài học kinh nghiệm từ thực tiễn 80 năm xây dựng đời sống văn hóa ở Nghệ An

Sự lãnh đạo, chỉ đạo của cấp ủy, chính quyền là yếu tố quyết định

Thực tiễn cho thấy, nơi nào cấp ủy, chính quyền địa phương có nhận thức đúng đắn về vị trí, vai trò của văn hóa, ban hành nghị quyết, chương trình hành động cụ thể, bố trí nguồn lực và chỉ đạo sâu sát, thì ở đó công tác văn hóa phát triển mạnh mẽ và đạt hiệu quả cao. Ngược lại, nơi nào thiếu sự quan tâm, công tác văn hóa sẽ khó khăn, trì trệ. Đây là bài học được kiểm chứng qua nhiều giai đoạn lịch sử. Việc xây dựng và đưa các mục tiêu, chỉ tiêu về văn hóa vào các nghị quyết, chương trình phát triển kinh tế, xã hội đã chứng minh hiệu quả trong việc đảm bảo nguồn lực và sự tập trung cho lĩnh vực này.

Phải lấy người dân làm trung tâm và phát huy vai trò chủ thể của Nhân dân

Mọi hoạt động văn hóa phải xuất phát từ nhu cầu, lợi ích chính đáng của người dân, do chính người dân tham gia xây dựng, thực hiện và thụ hưởng. Việc phát huy tính tự giác, tự quản, tinh thần làm chủ của cộng đồng trong việc gìn giữ, phát huy giá trị văn hóa, xây dựng nếp sống văn minh là chìa khóa thành công. Cần lắng nghe ý kiến, nguyện vọng của Nhân dân để các chính sách, hoạt động văn hóa thực sự đi vào đời sống và được Nhân dân đồng tình ủng hộ. Những phong trào văn hóa tự phát, những câu lạc bộ cộng đồng hoạt động hiệu quả chính là minh chứng rõ nhất cho sức sống của văn hóa khi được Nhân dân làm chủ thể.

Đẩy mạnh xã hội hóa và đa dạng hóa nguồn lực đầu tư cho văn hóa

Văn hóa là sự nghiệp của toàn dân, không thể chỉ trông chờ vào ngân sách nhà nước. Cần có cơ chế, chính sách thông thoáng, hấp dẫn để khuyến khích các tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân và cả cộng đồng tham gia đóng góp kinh phí, vật chất, công sức cho hoạt động văn hóa. Việc này không chỉ giải quyết vấn đề tài chính mà còn nâng cao trách nhiệm của toàn xã hội đối với sự nghiệp văn hóa, biến văn hóa từ “công việc” của ngành trở thành “sự nghiệp” của toàn dân. Nhiều công trình văn hóa lớn, nhiều lễ hội được phục dựng thành công nhờ vào nguồn lực xã hội hóa chính là minh chứng cho bài học này.

Kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, giữa truyền thống và hiện đại

Văn hóa không phải là sự đóng băng trong quá khứ mà là sự phát triển liên tục. Cần bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống, di sản quý báu, nhưng phải gắn với việc khai thác, phát huy giá trị trong bối cảnh hiện đại, phục vụ cuộc sống đương đại. Đồng thời, cần tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại một cách có chọn lọc, làm giàu thêm bản sắc văn hóa dân tộc, tránh tình trạng “sao chép” hoặc “đánh mất mình”. Gắn kết văn hóa với phát triển kinh tế, đặc biệt là du lịch, tạo ra giá trị gia tăng từ văn hóa, biến di sản thành tài sản.

Chú trọng xây dựng và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực làm công tác văn hóa

Con người là yếu tố then chốt cần có chính sách đào tạo, bồi dưỡng, thu hút và trọng dụng đội ngũ cán bộ làm công tác văn hóa có trình độ chuyên môn, tâm huyết, trách nhiệm. Đặc biệt, cần quan tâm đến đội ngũ cán bộ văn hóa ở cấp cơ sở, những người trực tiếp tổ chức và vận hành các hoạt động văn hóa hằng ngày. Nâng cao năng lực chuyên môn, kỹ năng mềm và đạo đức nghề nghiệp là yếu tố sống còn để các chính sách văn hóa đi vào cuộc sống.

Tăng cường công tác quản lý nhà nước về VHTTDL

Cần xây dựng và ban hành cơ chế, chính sách để tạo hành lang pháp lý vững chắc cho sự phát triển văn hóa; nâng cao năng lực quản lý, điều hành, giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước; xử lý nghiêm các hành vi vi phạm pháp luật trong lĩnh vực văn hóa, kiên quyết đấu tranh chống các biểu hiện tiêu cực, thiếu lành mạnh, mê tín dị đoan, biến tướng trong các hoạt động văn hóa. Tăng cường thanh tra, kiểm tra để đảm bảo môi trường văn hóa lành mạnh.

Để tiếp tục thực hiện có hiệu quả nhiệm vụ xây dựng và phát triển đời sống văn hóa đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước Nghệ An xác định một số nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm giai đoạn tới là:

Một là, tiếp tục đẩy mạnh tuyên truyền, quán triệt, triển khai thực hiện có hiệu quả phát biểu của đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021; các chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm và các chủ trương, nghị quyết của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước; các chương trình, đề án của tỉnh về lĩnh vực văn hóa, nhằm nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên và các tầng lớp Nhân dân về vị trí, vai trò của văn hóa trong thời kỳ mới. Xác định rõ xây dựng và phát triển văn hóa, con người là nhiệm vụ quan trọng, thường xuyên, lâu dài của cả hệ thống chính trị, gắn nhiệm vụ phát triển văn hóa, con người với các nhiệm vụ chính trị của địa phương, cơ quan, đơn vị. Coi trọng xây dựng văn hóa từ trong Đảng, trong bộ máy Nhà nước mà nội dung quan trọng là học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh; thực hiện quy chế nêu gương của cán bộ, đảng viên trước Nhân dân. Trước mắt, tập trung nghiên cứu xây dựng và ban hành quy định của Ban Thường vụ Tỉnh ủy về chuẩn mực đạo đức người đảng viên Nghệ An mẫu mực, có uy tín trong nhân dân để lan tỏa trong xã hội; xây dựng Bộ tiêu chí xây dựng con người Nghệ An phát triển toàn diện; nhân rộng các điển hình trong các đợt thi đua “Nghệ An làm theo lời Bác dặn”.

Hai là, đẩy mạnh xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh trong gia đình, nhà trường, xã hội để nuôi dưỡng và hoàn thiện nhân cách con người, xây dựng con người Nghệ An phát triển toàn diện trên cơ sở hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam. tăng cường giáo dục đạo đức, lối sống, kỹ năng, giáo dục thẩm mỹ, ứng xử văn hóa, văn minh cho các tầng lớp Nhân dân, nhất là thế hệ trẻ. Nâng cao chất lượng các phong trào thể dục thể thao nhằm nâng cao sức khỏe, thể chất, tầm vóc của người dân. Đổi mới, nâng cao chất lượng phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”; thường xuyên rà soát, hoàn thiện quy ước, hương ước của làng, bản, khu phố, giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, phong tục tập quán tốt đẹp, hạn chế và loại bỏ phong tục lạc hậu; kịp thời phát hiện, lên án, ngăn chặn những biểu hiện, hành vi xuống cấp về đạo đức, lối sống, tiêu cực, trái với thuần phong mỹ tục của dân tộc.

Ba là, nâng cao chất lượng, hiệu quả các hoạt động văn hóa. Làm tốt công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa; coi trọng, bảo đảm sự hài hòa giữa bảo tồn di sản văn hóa với phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường. Nâng cao chất lượng các hoạt động văn học, nghệ thuật; phát huy tính sáng tạo của đội ngũ văn nghệ sĩ để có nhiều tác phẩm có giá trị về tư tưởng và nghệ thuật; phát huy vai trò của báo chí, truyền thông trong việc tuyên truyền, phổ biến văn hóa và quảng bá văn học, nghệ thuật đến công chúng. Tăng cường tổ chức hoạt động nghệ thuật quần chúng, hội diễn, triển lãm, thông tin cổ động về văn hóa, con người Nghệ An ở các địa phương, vùng, miền trong tỉnh, nhất là trong thanh, thiếu niên, đồng bào ở vùng sâu, vùng xa, biên giới, người lao động trong các khu công nghiệp… đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa của người dân.

Bốn là, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý của nhà nước; phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể trong xây dựng và phát triển văn hóa, con người Nghệ An. Rà soát, sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật, các cơ chế, chính sách của tỉnh liên quan đến lĩnh vực văn hóa, bảo đảm đồng bộ, khả thi, phù hợp với điều kiện thực tế. Thực hiện nghiêm túc, hiệu quả các quy hoạch, đề án, dự án, kế hoạch trên lĩnh vực văn hóa; quan tâm đầu tư nâng cao chất lượng hoạt động của hệ thống thiết chế văn hóa ở cơ sở. Tiếp tục kiện toàn tổ chức, bộ máy quản lý nhà nước về văn hóa các cấp, theo hướng chuyên trách, chuyên sâu, thực sự hiệu lực, hiệu quả. Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể đẩy mạnh tuyên truyền, vận động quần chúng nhân dân, giới trí thức tham gia vào các hoạt động văn hóa, xây dựng nếp sống văn hóa tiến bộ, văn minh; tăng cường giám sát, phản biện xã hội đối với các chương trình, chính sách phát triển văn hóa, con người trên địa bàn tỉnh. Tăng cường giao lưu, học tập, chia sẻ kinh nghiệm tổ chức hoạt động văn hóa giữa các địa phương trong tỉnh và với các địa phương trong và ngoài nước.

Từ dòng chảy lịch sử 80 năm xuyên suốt cho đến hôm nay, xây dựng đời sống văn hóa ở Nghệ An không chỉ là tấm bản đồ lưu giữ cội nguồn, mà còn là bản thiết kế cho một tương lai phát triển bền vững. Nhận thức sâu sắc vai trò này, Nghệ An đã và đang nỗ lực không ngừng để xây dựng một đời sống văn hóa vững mạnh, năng động, góp phần tạo nên một Nghệ An “vươn mình” cùng đất nước trong kỷ nguyên mới.

_______________________

Tài liệu tham khảo

1. Báo cáo tình hình thực hiện kinh tế xã hội, quốc phòng, an ninh tỉnh Nghệ An nhiệm kỳ 2020-2025, phương hướng nhiệm vụ nhiệm kỳ 2025-2030.

2. Báo cáo số liệu Văn hóa cơ sở năm 2024 của Sở VHTTDL Nghệ An.

3. Báo cáo tham luận 5 năm thực hiện nghị định 110/2018/NĐ-CP quy định về quản lý và tổ chức lễ hội.

4. Báo cáo kết quả thực hiện phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” năm 2022, 2023, 2024.

TRẦN LONG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 615, tháng 8-2025