Bản sắc Việt Nam hòa trong tiếng saxophone

Làm mới âm nhạc truyền thống là hướng đi mà không ít nghệ sĩ trẻ hiện nay đang theo đuổi. Dù chung hướng đi, song nghệ sĩ Phan Lê Hiếu vẫn khẳng định được hình ảnh cá nhân không dễ nhầm lẫn với cây kèn saxophone. Một lần nữa, bản sắc Việt Nam được anh thể hiện không chỉ qua thanh âm, mà còn qua hình ảnh tà áo ngũ thân anh mặc trên người khi biểu diễn.

Nghệ sĩ saxophone Phan Lê Hiếu

Thử sức với điều chưa từng

Sinh ra ở Quảng Trị, Phan Lê Hiếu hiện đang là nghệ sĩ clarinet trong dàn nhạc của Nhà hát Nhạc Vũ kịch Việt Nam. Bên cạnh biểu diễn nhạc cổ điển, một hướng đi khác của anh là chơi nhạc truyền thống bằng saxophone. Cái duyên với các giai điệu cổ truyền có lẽ nhen nhóm trong Phan Lê Hiếu từ khi còn bé. Thuở nhỏ, anh thường xuyên nghe các làn điệu dân ca khắp cả 3 miền qua các chương trình phát thanh. Anh cũng được biết về saxophone từ rất sớm, nhưng phải đến năm lớp 11, anh mới có điều kiện được học loại nhạc cụ này từ một người thầy ở Huế.

Trong suốt quá trình học tập ở Việt Nam cũng như tu nghiệp ở Nga, nghệ sĩ saxophone Phan Lê Hiếu được chú trọng bồi dưỡng về trình diễn nhạc cổ điển. Một lần anh tình cờ gặp nghệ sĩ gạo cội Trần Mạnh Tuấn khi đang ở Nga. Chính ông đã gợi ý cho anh khi nào trở về nước thì có thể vào Thành phố Hồ Chí Minh, để thử sức với một trường làm nghề tại thành phố sôi động này. Năm 2020, do tình hình Covid-19 nên không thể học trực tiếp ở nước ngoài, anh trở về Thành phố Hồ Chí Minh theo lời gợi ý ấy, và hoàn thành chương trình Thạc sĩ bằng hình thức trực tuyến. Khi về nước, anh muốn thử tìm kiếm thêm một hướng đi khác, thay vì chỉ tập trung chơi nhạc cổ điển. Chính nhờ những làn điệu truyền thống thẩm thấu vào anh từ thuở nhỏ, anh đã quyết định phối khí thử và tạo nên các ca khúc dân gian đương đại mang màu sắc riêng. Trên hành trình của mình, Phan Lê Hiếu nhận được sự ủng hộ từ nhiều người trong giới chuyên môn. Đó là nghệ sĩ Nguyễn Quốc Bảo (giảng viên Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam). Đặc biệt, anh luôn dành sự biết ơn sâu sắc tới nghệ sĩ Trần Mạnh Tuấn - vốn sinh ra và lớn lên trong gia đình có truyền thống về âm nhạc dân gian, có thể nói là người truyền cho anh cảm hứng mạnh mẽ nhất. Đồng thời, khi khai thác vốn từ di sản, các nghệ nhân, nghệ sĩ, các cán bộ ngành văn hóa ở các địa phương cũng rất tạo điều kiện, hỗ trợ cho Phan Lê Hiếu trong việc chung tay bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

Màn kết hợp với nghệ sĩ đàn tì bà Phan Thủy trong buổi giới thiệu bộ sưu tập áo dài Hương sắc Việt Nam tối 13-4 vừa qua

Thời gian đầu thử làm mới những làn điệu âm nhạc cổ truyền, bản thân anh cũng chưa thực sự hài lòng với những sản phẩm đầu tiên của mình. Bởi được đào tạo về nhạc cổ điển, nhưng trên hành trình nghệ thuật lại muốn chinh phục nhạc dân gian thì hẳn nhiên không mấy dễ dàng. Anh chia sẻ, trên giảng đường, anh được đào tạo bài bản về saxophone, clarinet - đều là các nhạc cụ phương Tây. Vì vậy, để đưa 2 nền văn hóa phương Đông và phương Tây xích lại gần với nhau, nghệ sĩ cần tìm ra điểm tương đồng. Sau khi tìm tòi, anh nhận thấy, âm nhạc truyền thống của Việt Nam thường sử dụng hệ thống ngũ cung. Trong âm nhạc phương Tây cũng có hệ thống tương tự ngũ cung, được gọi là pentatonic. Anh rất ấn tượng với hòa thanh của nghệ sĩ Jerry Bergonzi - bậc thầy về pentatonic người Mỹ.

Khi hòa âm saxophone cùng với nhạc cụ dân tộc, Phan Lê Hiếu cũng có sự nghiên cứu kĩ lưỡng. Tham gia chương trình Độc bản Duo của Đài Truyền hình Việt Nam, anh trình diễn cùng 4 nghệ sĩ chơi 4 loại nhạc cụ dân tộc khác nhau như đàn tranh, đàn nhị, đàn tì bà và sáo. Vậy nên, trong chương trình, anh đã lựa chọn saxophone soprano - là một trong 4 loại saxophone thông dụng nhất. Vì thanh âm của nó có sự trong trẻo, mềm mại, lanh lảnh, phù hợp khi hòa tấu cùng các loại nhạc cụ dân tộc. Bên cạnh đó, Phan Lê Hiếu có một niềm say mê đặc biệt khi kết hợp với đàn tì bà. Là người phối khí cho các tiết mục biểu diễn, anh luôn ưu ái dài ra những chỗ đắt giá nhất để nghệ sĩ thể hiện đàn tì bà có thể phô diễn những tuyệt kĩ của mình. Không chỉ kết hợp với nhạc cụ dân tộc, anh cũng kết hợp với những nhạc cụ phương Tây khác để thể hiện chất liệu âm nhạc truyền thống. Gần đây nhất, anh ra mắt sản phẩm Lý ngựa ô Huế với sự kết hợp cùng tiếng sáo flute của NSƯT Bùi Minh Hoa. Anh chia sẻ, lựa chọn flute cho sản phẩm âm nhạc này vì kỹ thuật của nhạc cụ không chỉ giúp nảy nốt, hòa quyện với tiếng trống mà còn tạo hiệu ứng gợi lên âm thanh ngựa phi. Và hòa quyện với tiếng trống, nhằm chinh phục cảm xúc người nghe.

Phan Lê Hiếu biểu diễn trong buổi giới thiệu bộ sưu tập áo dài Hương sắc Việt Nam tối 13-4 vừa qua

Bản thân Phan Lê Hiếu cũng không phải nghệ sĩ Việt Nam đầu tiên chơi nhạc dân gian đương đại bằng nhạc cụ phương Tây. Dẫu vậy, có thể nói anh là nghệ sĩ tiên phong trong việc phối kết hợp giữa saxophone, âm nhạc dân gian và điện tử. Tùy một số sản phẩm âm nhạc, Phan Lê Hiếu sẽ quyết định lựa chọn âm thanh được tạo ra từ phần mềm mô phỏng hay người thật đánh. Tuy nhiên, dù có sử dụng phần mềm, anh vẫn học hỏi kĩ lưỡng cách chơi từ các nghệ nhân, nghệ sĩ. Từ đó, anh mới biết kĩ thuật chơi, tính năng của từng nhạc cụ được mô phỏng, dao động từ nốt thấp nhất đến nốt cao nhất của mỗi nhạc cụ ra sao, giúp cho bản phối thêm phần chân thật và đạt hiệu quả thính giác cao nhất.

Phan Lê Hiếu (sinh năm 1991) đã có một quãng thời gian học tập tại Đại học Quốc gia Kursk (Nga) bắt đầu từ năm 2015. Anh nhận bằng Thạc sĩ vào năm 2023. Trong quá trình học tập và làm việc, anh giành được nhiều giải thưởng danh giá như: Giải Nhất Cuộc thi quốc tế Tài năng châu Âu (Nga) (2017), Giải Nhất Cuộc thi Biểu diễn nhạc cụ qua Video (Kursk, Nga) (2019), Giải Nhất Festival - Cuộc thi cho nhạc cụ hơi qua video (Kursk, Nga) (2022),…

Phan Lê Hiếu (trái) trong chương trình chào mừng nghệ sỹ Trần Mạnh Tuấn trở lại sân khấu, ngày 25/11/2023, tại TP.HCM

Tinh thần không ngừng học hỏi và dám làm mới

Để làm ra những bài nhạc phối với nhạc cụ ảo, từ trước đó, anh học nhạc điện tử từ nghệ sĩ Quân Nguyễn (Q-Production)trong thời gian đầu mới tới Thành phố Hồ Chí Minh. Trong thời gian làm việc cùng với nghệ sĩ beatbox Thái Sơn, anh cũng học thêm nhiều kiến thức làm nhạc điện tử từ bạn của mình. Tác phẩm Lí kéo chài hẳn là minh chứng tiêu biểu nhất cho sự kết hợp độc đáo với nhạc điện tử. Trong tác phẩm, anh đã đưa vào phong cách rock cùng future bass. Ở đó, dùng kĩ thuật luyến láy gần với âm nhạc dân gian nhất có thể, để tôn được sự độc đáo của âm nhạc giai điệu.

Không ngừng trau dồi là kim chỉ nam cho Phan Lê Hiếu trên con đường tìm về âm nhạc truyền thống. Anh học hỏi được rất nhiều từ những quốc gia châu Á như Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Thái Lan,… trong việc xử lí các chất liệu truyền thống trong sản phẩm âm nhạc hiện đại. Nhà hát Nhạc Vũ kịch Việt Nam thường mời nhạc trưởng người Nhật Bản về giao lưu, trao đổi chuyên môn. Đây cũng chính là cơ hội để anh học tập trực tiếp. May mắn, anh còn quen biết được nghệ sĩ người Mỹ David Valdes khi anh còn đang ở Nga. David Valdes đã hẹn anh khi nào về Việt Nam, ông cũng sẽ cố gắng đến đây. Vậy là sau những lời hẹn, 2 nghệ sĩ đã hẹn gặp nhau tại Việt Nam và cùng kết hợp làm một số tác phẩm như Bèo dạt mây trôi, Lý qua cầu…

Không chỉ cầu toàn với từng sản phẩm âm nhạc, Phan Lê Hiếu còn chăm chút tới những trang phục biểu diễn mỗi khi bước lên sân khấu hay trong các video âm nhạc. Trước đây, khi du học ở Nga, anh thấy bạn bè ở nhiều nước trên thế giới đều mang trang phục truyền thống của quốc gia mình đến. Ban đầu, anh chỉ nghĩ đơn giản, mình chơi nhạc cổ điển thì đi diễn mặc Âu phục là đủ. Đến khi trở về Việt Nam, anh được tiếp xúc và hiểu nhiều hơn về áo ngũ thân truyền thống. Anh bắt đầu say mê với tà áo này và lựa chọn đây làm trang phục biểu diễn cho một số sự kiện. Việc vừa mặc trang phục truyền thống, vừa chơi những bài nhạc cổ truyền hài hòa với nhau, giúp Phan Lê Hiếu thăng hoa hơn trên sân khấu. Anh chia sẻ, cũng giống như khi ta xem video trên YouTube, hình ảnh hiện lên đầu tiên và thu hút ta ấn vào đó chính là thumbnail (ảnh thu nhỏ, mô tả về nội dung video). Việc người xem có quyết định ấn vào video hay không, phụ thuộc không nhỏ vào sự bắt mắt của thumbnail. Vậy nên, anh muốn kết hợp thẩm mĩ của tai nghe và mắt nhìn. Khi nhìn thấy một người nghệ sĩ chơi các bài nhạc truyền thống trong trang phục truyền thống, hẳn nhiên sẽ để lại một ấn tượng rất đẹp trong lòng khán giả.

Phan Lê Hiếu luôn trau dồi kĩ năng của mình là thế. Song anh tâm niệm, phải chơi nhạc sao để đại chúng đều cảm nhận được, đều cảm thấy gần gũi với các sản phẩm của mình, thay vì chú trọng vào phô diễn các kĩ thuật khó. Nhờ tư duy làm nhạc này của những nghệ sĩ trẻ như Phan Lê Hiếu, âm nhạc truyền thống từng bước trở nên thân thiện hơn với những người nghe nhạc hiện đại vốn chưa có nhiều dịp đến gần với di sản của tiền nhân.