Chùa Đọi Sơn thuộc thôn Nhất Hà, xã Tiên Sơn, thị xã Duy Tiên, tỉnh Hà Nam (trước là xã Đọi Sơn, sau khi sáp nhập 3 xã Đọi Sơn, Châu Sơn, Tiên Phong thành xã Tiên Sơn ngày nay) là một địa điểm có tiềm năng lớn về phát triển du lịch văn hóa tâm linh của thị xã Duy Tiên nói riêng, tỉnh Hà Nam nói chung. Chùa nằm trọn trên một ngọn núi với đường lên xuống là các bậc đá thuận lợi. Núi Đọi sông Châu là biểu tượng của Hà Nam với ngôi chùa được xây dựng dưới triều Lý Nhân Tông nổi tiếng được nhiều người biết đến. Núi Đọi trở thành trung tâm của quần thể di tích, danh thắng phân bố trên địa bàn xã Tiên Sơn, thị xã Duy Tiên.

Màn trình diễn trống chào mừng lễ hội của đội trống làng Đọi Tam, xã Tiên Sơn

Núi Đọi được coi là ngọn núi thiêng, theo thuyết phong thủy đây là ngọn núi án ngữ mặt Nam kinh thành Thăng Long, mang ý nghĩa trấn yểm. Vào năm 987, Vua Lê Đai Hành đã về chân núi Đọi cày Tịch điền để khuyến khích nghề nông mở mang phát triển. Nhà vua cày một thửa ruộng thấy một chĩnh vàng, đến khi cày sang thửa khác lại thấy một chĩnh bạc, liền đặt tên là ruộng vàng ruộng bạc hay còn gọi là khu ruộng kim ngân.

Hơn hai mươi năm sau, vào năm 1010, khi nghe tin vua Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư Ninh Bình ra Thăng Long đi theo sông Châu gần chân núi Đọi, nhân dân làng Đọi Tam, xã Đọi Sơn cũ (nay là Tiên Sơn) đã tổ chức làm nhiều trống để đón rước triều đình đi qua. Khi đoàn thuyền của nhà vua đi qua bỗng xuất hiện một đoàn múa rồng và múa trống. Từ hình ảnh đoàn múa trông như một con rồng lớn đội núi bay lên, nhà vua cho nhân dân Đọi Tam mang nghề trống lên kinh đô sản xuất và trở thành phố Hàng Trống như ngày nay.

Chính từ cảnh sắc kỳ vĩ và cảm xúc trước gió mây non nước vùng núi Đọi mà trong một lần qua đây (vào năm 1054), Vua Lý Nhân Tông cùng vương phi Ỷ Lan đã cho xây dựng một ngôi chùa lớn như muốn phô bày với trời đất vẻ đẹp của thiên nhiên khát vọng của con người. Chùa quay hướng nam, mặt chùa hướng ra sông, gió lặng, mặt sông như lụa biếc trải ra, lưng chùa quay về núi. Nhân dân  còn lưu truyền câu phương ngôn “Đầu gối núi Đọi, chân dọi tuần vường, phát tích đế vuơng, lưu truyền vạn đại”. Chùa được xây dựng từ năm 1118 đến năm 1121 thì hoàn thành. Lúc này cùng với chùa, tháp Sùng Thiện Diên Linh được xây dựng với ý nghĩa cầu thiện, mong muốn những điều tốt đẹp. Đến tháng 3 năm Nhâm Dần (1122), nhà vua mở hội khánh thành chùa, tháp.

Thế nhưng, thật đáng tiếc, vào đầu thế kỷ XV, khi giặc Minh sang xâm lược nước ta, chúng đã phá hủy ngôi chùa chỉ còn lại là nền đất trơ trọi, hoang tàn. May mắn còn lại bia Sùng Thiện Diên Linh và một số cổ vật quý giá. Vào năm 1591, với ý nghĩa vun trồng gốc thiện cho con cháu được hưởng phúc dài lâu mãi mãi, nhân dân trong vùng đã góp công góp của “Dựng lại bia đổ bắc lại xà nhà và những chỗ chùa bị hư hỏng, làm cửa xây tường khiến cho trốn tùng lâm lại được mới mẻ”. Cảnh chùa lại được tấp nập như xưa.

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, vào năm 1947, ngôi chùa lại một lần nữa bị phá hủy hoang tàn. Thời gian sau, ngôi chùa được khôi phục và xây dựng nhiều công trình kiến trúc độc đáo. Giai đoạn 2001 - 2003, chùa được Nhà nước đầu tư tu bổ một số hạng mục như Tam quan, bậc lên xuống, các công trình phụ trợ khác… Trầm tích những giá trị về lịch sử văn hóa, năm 1992, chùa Long Đọi Sơn được Nhà nước công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia và đến năm 2017, chùa Đọi Sơn được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng di tích cấp quốc gia đặc biệt. 

Được biết, tại khuôn viên chùa còn lưu giữ được các Bảo vật quốc gia quý giá đã được Nhà nước công nhận: Bia Sùng Thiện Diên Linh được công nhận Bảo vật quốc gia năm 2013. Bia dựng ngày mồng 6 tháng 7 năm Tân Sửu, niên hiệu Thiên Phù Duệ Vũ thứ 2 (1121), đời Vua Lý Nhân Tông. Bia cao 2m50, rộng 1m75, dày 0,3m, trán bia cao 0,3m. Mặt trước có 4.257 chữ Hán khắc bài văn do Nguyễn Công Bật giữ chức Hình bộ Thượng thư soạn thảo. Hiện nay, Bia Sùng Thiện Diên Linh còn khá nguyên vẹn về hình dáng, chạm khắc. Một số đoạn chữ khắc bị mờ, mất nhưng vẫn xác định được nội dung. Bốn đầu rồng ở bệ bia đã bị vỡ. Bia Sùng Thiện Diên Linh đang ở tình trạng bảo quản tốt, nguyên vẹn đúng hiện trạng thời điểm tấm bia được công nhận là Bảo vật Quốc gia. Bên cạnh đó là 6 pho tượng Kim Cương được công nhận năm 2024. Theo các nhà nghiên cứu, những pho tượng Kim Cương được công nhận bảo vật quốc gia năm 2024. Các pho tượng từng được đặt quanh bảo tháp với ý nghĩa bảo vệ cho tám phương Phật pháp. Hiện chùa còn 6 pho. Dù vậy, tượng Kim Cương chùa Đọi vẫn lưu lại những giá trị nghệ thuật vô giá của Phật giáo thời Lý. Tượng được tạc bằng sa thạch nguyên khối với dáng võ quan khỏe mạnh, kích thước xấp xỉ nhau, cao bằng người thật, khoảng l,60m, đứng chống gươm trước bụng, đầu đội mũ có chỏm tròn trên đỉnh, bó sát đầu, ôm lấy hai bên mang tai cho đến tận cằm. Ngoài áo giáp được trang trí tỷ mỷ bằng những hình hoa cúc, hình xoắn, trên toàn thân áo còn rải rác những bông hoa nhỏ nhiều cánh rất quen thuộc thời Lý. Hiện tại, sáu pho tượng Kim Cương đang đặt ở hai Dải vũ (Động tội), nơi đặt tượng không có ánh sáng, ẩm thấp, khuất tầm nhìn. Trên cả 6 pho tượng đều có nhiều vết vôi, xi măng bám chặt, đặc biệt là nhiều hoa văn trên tượng, kiếm ở trên cả sáu pho tượng đều bị mất, ba pho tượng bị mất một chân.

Đội tế nữ lễ tại lễ hội chùa Đọi Sơn

Lễ hội chùa Long Đọi Sơn hằng năm là điểm nhấn cho nét văn hóa truyền thống của người dân Duy Tiên, trở thành điểm đặc biệt thu hút khách mỗi dịp  tháng 3. Qua giỗ Tổ Hùng Vương, người dân Duy Tiên và khách thập phương lại nô nức về dự hội để thỏa mãn nhu cầu tâm linh và chiêm ngưỡng di sản văn hóa với những nét cổ kính, còn nguyên giá trị, đã được nhà nước công nhận di tích quốc gia đặc biệt. Hằng năm, lễ hội tổ chức trong 5 ngày từ ngày 17/3 đến 21/3 Âm lịch. Lễ hội tổ chức nhằm tưởng niệm Phật, Bồ tát, bày tỏ lòng tôn kính của nhân dân với vua Lý Nhân Tông, vương phi Ỷ Lan và các nhà sư có công mở mang xây dựng chùa được như hiện nay, đặc biệt là nhà sư Thích Chiếu Thường. Chùa Long Đọi Sơn vẫn còn lưu danh 10 đời sư tổ kể từ đời nhà Mạc trở đi là những vị Đại Hòa Thượng có nhiều công lao xây dựng chùa, trong đó có 2 đời sư tổ được đóng mốc son trong việc hình thành và phát triển Chùa Đọi Sơn.  

Lễ hội được chuẩn bị chu đáo ngay từ đầu tháng 3 âm lịch. UBND thị xã thành lập Ban chỉ đạo tổ chức lễ hội, tổ chức Hội nghị phân công nhiệm vụ cho các ngành, thành viên Ban tổ chức lễ hội. Ban chỉ đạo lễ hội thị xã giao cho UBND xã Tiên Sơn xây dựng kế hoạch tổ chức cụ thể, giao, phân công nhiệm vụ cho các thôn, làng. Lễ hội diễn ra có sự tham gia của đông đảo nhân dân các thôn trong xã với các đội sư tử, rồng, đội tế, các đoàn đội lễ… Trước khi lễ hội diễn ra, các đội tế lễ, đội rước kiệu đã tập trung tập luyện và chuẩn bị rất công phu cho ngày hội chính. Cùng với phần lễ còn diễn ra phần hội với nhiều trò chơi dân gian phong phú như đấu vật, chọi gà, đánh cờ, thi đấu thể thao... Với những giá trị truyền thống đó, lễ hội chùa Đọi Sơn đã có tên trong danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2019.

Chùa Đọi Sơn với những nét đẹp về cảnh quan và là nơi đặc biệt cho du khách hành hương về cõi Phật. Du khách đến với chùa Đọi Sơn hầu hết là người dân các tỉnh Nam Định, Ninh Bình, Hải Dương, Hưng Yên, Hà Nội… Bà con về để chiêm bái những giá trị truyền thống và thỏa mãn nhu cầu tâm linh. Với những giá trị độc đáo và vị trí thuận lợi, chùa Đọi Sơn sẽ là điểm đến lý tưởng với những du khách có ý định về với Hà Nam, về với quê hương núi Đọi sông Châu.

Bài và ảnh: KIỀU NGOAN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 606, tháng 5-2025