Năm 2020, Bộ VHTTDL quyết định công nhận 23 Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia trên toàn quốc, trong đó nghề thủ công truyền thống nón lá Sai Nga, thị trấn Cẩm Khê, huyện Cẩm Khê (Phú Thọ). Đây là niềm vui không chỉ cho các nghệ nhân và bà con Sai Nga nói riêng mà còn là niềm tự hào của nhân dân trong toàn huyện, toàn tỉnh; là bước đi quan trọng trong xây dựng phát triển thương hiệu cho sản phẩm làng nghề truyền thống của địa phương, giúp cho nghề làm nón ở làng nón lá Sai Nga phát triển hơn nữa, góp phần nâng cao đời sống nhân dân.

Những ai có dịp về Sai Nga (thị trấn Cẩm Khê) sẽ thấy được không khí hồ hởi phấn khởi của bà con. Chia sẻ về gốc tích của nghề làm nón, các bậc cao niên ở địa phương cho biết: nghề nón nơi đây xuất hiện từ những năm 1950. Đầu tiên, một số người dân ở làng Chuông (nay thuộc Thanh Oai, Hà Nội) trong thời kỳ tản cư về đất Sai Nga đã mang theo nghề làm nón. Trải qua thời gian, người dân Sai Nga làm theo và phát triển. Dù vất vả nhưng dân làng ai cũng muốn bám chặt lấy nghề nón. Họ vẫn hàng ngày truyền kinh nghiệm cho các thế hệ con cháu. Những cô gái Sai Nga biết nghề làm nón, khi lấy chồng về các xã lân cận lại mang nghề đi theo. Vì vậy, cùng với Sai Nga, các làng Sơn Nga, Thanh Nga, Tùng Khê… đều có các hộ gia đình theo nghề làm nón.

Theo thống kê của xã Sai Nga cũ, nay là Thị trấn Cẩm Khê, trước kia hơn 90% số hộ trong xã làm nghề làm nón truyền thống. Nay có khu Công nghiệp Cẩm Khê, số hộ làm giảm đi đôi chút. Ở Sai Nga, từ người già đến trẻ nhỏ đều biết làm nón. Hiện, nơi đây có một Hợp tác xã nón lá với 26 hộ thành viên, các gia đình trong Hợp tác xã liên kết hỗ trợ nhau về kỹ thuật và bao tiêu sản phẩm đầu vào, đầu ra.

Người dân làm nón

Để làm ra một chiếc nón phải trải qua rất nhiều công đoạn. Nguyên liệu làm nón gồm: lá, khuôn, vành, mo tre, hoặc mo vầu, sợi cước, sợi len để nhôi và một lưỡi cày để là phẳng lá. Khi có đủ nguyên liệu thì bắt tay vào làm từng công đoạn. Lá làm nón được bà con mang từ Hà Tây (cũ), Thanh Hóa về theo chợ phiên, cứ 5 ngày chợ họp hai buổi. Một chiếc nón được hoàn thành phải mất khoảng 3 giờ, muốn nón được trắng hơn thì làm xong hơ qua diêm sinh. Giữa hai lớp lá mỏng, những hình hoa lá được cài vào nón lá. Một chiếc nón đẹp lá phải trắng, đường khâu mượt mà, những vết khâu trải trên mỗi vành theo những khoảng cách đều tăm tắp. Về sản phẩm, hiện nay, người dân trong xã chủ yếu làm 2 loại: nón kỹ (loại nón được tuyển chọn kỹ càng, lá trắng, phẳng, vành nón tròn, bên trong được lót ni lông và cài hoa hoặc những hình ảnh cảnh đẹp quê hương đất nước; may tỉ mỉ không nát; sau khi xong nón được quang dầu cài quai, chóp nón được mạn) với giá 55.000 đến 100.000 đồng/chiếc; nón thưa (nón có các nguyên liệu tuyển chọn ít công phu và may mũi dài hơn, được bán sang Trung Quốc) có giá 20.000 đến 40.000 đồng/chiếc. Bình quân mỗi năm, cả làng sản xuất ước đạt hơn 600.000 chiếc nón, doanh thu hàng chục tỷ đồng. Sản phẩm làm ra đều được thương lái thu mua tận nơi hoặc bán tại chợ phiên nhưng đa phần người làm nón Sai Nga thích đem nón đến chợ phiên và coi đó như một nét văn hóa truyền thống của làng mình. Chợ phiên Sai Nga họp 5 ngày hai phiên chợ vào các ngày 2, 4, 7, 9 chủ yếu mua bán nón, vật liệu làm nón: lá, cước, len, vành, hoa nón… Nón làng Sai Nga được đưa đi bán ở các Hội chợ thương mại; dịp Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng; các tỉnh Lào Cai, Yên Bái, Thái Nguyên… và xuất sang Trung Quốc. Sản phẩm nón Sai Nga thanh thoát, đẹp, nhẹ, bền, chắc, có thể sử dụng để che mưa che nắng; cũng có thể để cho các cô gái tạo dáng, làm duyên; làm quà tặng cho những người thân làm kỷ niệm gợi nhớ về hồn quê đất Việt. Vừa làm nón, các thành viên vừa cùng nhau trò chuyện trao đổi phát triển kinh tế, kinh nghiệm giữ lửa ấm gia đình, gắn kết tình làng nghĩa xóm và đặc biệt giữ gìn văn hóa của làng quê. Năm 2004, nghề làm nón Sai Nga chính thức được công nhận làng nghề cấp tỉnh. Từ nghề làm nón, đời sống của người dân được cải thiện, nâng lên rõ rệt, nhiều hộ gia đình đã sắm sửa tiện nghi, vật dụng có giá trị, xây dựng nhà cửa khang trang. Năm 2020, Bộ Khoa học và Công nghệ công nhận nhãn hiệu tập thể cho các sản phẩm nón lá Sai Nga. Năm 2023, sản phẩm nón lá của Hợp tác xã sản xuất nón lá Sai Nga đạt chuẩn Ocop 3 sao. Năm 2024 được nâng hạng là sản phẩm OCOP 4 sao.

Có thể nói, nghề thủ công truyền thống nón lá xã Sai Nga (thị trấn Cẩm Khê) được công nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là niềm tự hào, mở ra hướng đi mới cho người dân nơi đây, song cũng đặt ra nhiều thử thách về bảo tồn và phát triển. Trong đó, cần tập trung quan tâm phát triển cơ sở hạ tầng của làng nghề, phục vụ tốt hơn nhu cầu du lịch làng nghề với lợi thế đường cao tốc Nội Bài - Lào Cai, xây dựng trung tâm trưng bày, giới thiệu sản phẩm, khu sản xuất tập trung, có đủ điều kiện để làm điểm du lịch cho khách tham quan đến làng nghề. Tăng cường hơn nữa công tác đào tạo nghề theo hình thức truyền nghề; xây dựng cơ chế, chính sách khuyến khích các nghệ nhân, thợ giỏi tham gia đào tạo nghề, tổ chức các cuộc thi tay nghề, phong tặng danh hiệu nghệ nhân, thợ giỏi; đầu tư xây dựng phát triển thị trường và thương hiệu cho sản phẩm làng nghề để nâng cao hơn nữa thu nhập cho người làm nghề.

Bài và ảnh: MẠNH THUẦN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 603, tháng 4-2025